Sau thành công vang dội của Phi Lý Trí, giáo sư Dan Ariely – chuyên gia hàng đầu về kinh tế học hành vi – tiếp tục khiến độc giả sửng sốt với tác phẩm Lẽ Phải Của Phi Lý Trí (The Honest Truth About Dishonesty). Nếu như cuốn sách đầu tiên khám phá cách chúng ta đưa ra những quyết định phi lý, thì lần này Ariely đi sâu vào một chủ đề nhạy cảm hơn nhưng cũng gần gũi hơn: sự dối trá. Không phải là những vụ lừa đảo lớn trong phim ảnh, mà là những lời nói dối nhỏ bé, những gian lận thường ngày mà hầu như ai cũng từng trải qua – kể cả khi ta vẫn nghĩ mình là người trung thực.
Ariely bắt đầu từ một câu hỏi táo bạo: Tại sao những người tốt lại gian lận? Và ông đưa ra một câu trả lời không kém phần bất ngờ: bởi vì họ vẫn nghĩ mình là người tốt. Con người, theo Ariely, là sinh vật biết tự lừa dối bản thân rất khéo léo. Chúng ta luôn cố gắng cân bằng giữa việc giữ hình ảnh đạo đức và kiếm lợi cho bản thân. Chính khoảng “mờ xám” giữa trung thực tuyệt đối và lừa đảo trắng trợn là nơi mà phần lớn hành vi gian lận nảy sinh.
Thông qua hàng loạt thí nghiệm xã hội và tâm lý học được thiết kế sáng tạo và thông minh, Ariely cho thấy những yếu tố tưởng chừng nhỏ bé – như sự hiện diện của một tấm gương, một lời cam kết trung thực, hay thậm chí là tên gọi của sản phẩm – cũng có thể ảnh hưởng đáng kể đến mức độ trung thực của con người. Chúng ta dễ nói dối hơn khi dùng thẻ tín dụng thay vì tiền mặt, dễ gian lận hơn khi làm việc nhóm vì “chia đều trách nhiệm”, và thậm chí có thể tự biện minh cho hành vi sai trái nếu cảm thấy mình “xứng đáng”.
Tuy nhiên, Lẽ Phải Của Phi Lý Trí không phải là một bản cáo trạng đối với bản chất con người, mà là một nỗ lực thấu hiểu – tại sao ta lại hành xử như vậy, và làm sao để thiết kế một xã hội khuyến khích trung thực. Ariely tin rằng thay vì trông chờ vào sự trừng phạt hay đạo đức tuyệt đối, ta cần tạo ra những hệ thống và hoàn cảnh khiến con người tự nguyện hành xử đúng đắn. Sự trung thực, cũng như sự dối trá, không phải lúc nào cũng là kết quả của ý chí – mà còn là sản phẩm của môi trường.
Ngôn ngữ của Ariely tiếp tục giữ được phong cách đặc trưng: hài hước, sắc sảo, nhưng cũng rất đời thường và dễ tiếp cận. Các ví dụ trong sách trải dài từ giáo dục, kinh doanh, y tế, đến chính trị – cho thấy sự dối trá là một phần không thể tách rời trong đời sống xã hội, và điều quan trọng là ta nhận ra nó để điều chỉnh hành vi, chứ không phải né tránh hoặc phê phán suông.
Lẽ Phải Của Phi Lý Trí là một cuốn sách quan trọng cho bất kỳ ai muốn hiểu sâu hơn về đạo đức con người, xây dựng lòng tin và thiết lập môi trường sống minh bạch hơn. Đây không chỉ là sách về sự dối trá – mà còn là sách về niềm tin, sự đồng cảm và khả năng thay đổi bản thân một cách thực tế và nhân văn.
