Socrate Tự Biện là một tác phẩm đặc biệt, ghi lại những hình ảnh, lời nói và tư tưởng cuối đời của triết gia Socrate – một trong những nhân vật vĩ đại nhất của triết học phương Tây. Tác phẩm được trình bày qua hai góc nhìn khác nhau của hai môn đệ nổi tiếng của ông: Platon và Xenophon. Tuy cách diễn đạt, mục đích và giọng điệu mỗi người có khác biệt, nhưng cả hai bản ghi chép đều mang đến một bức chân dung đầy cảm hứng về một con người đã dùng lý trí, sự tỉnh thức và lòng chính trực để đối diện với cái chết.
Trong bản của Platon, Socrate Tự Biện (Apologia) là bài biện hộ nổi tiếng mà Socrate trình bày trước tòa án Athens khi ông bị kết tội “làm hư thanh niên” và “không tôn kính các vị thần của thành bang”. Lời biện hộ của ông không nhằm mục đích thoát tội hay thuyết phục bằng cảm xúc, mà là một bản tuyên ngôn triết học mạnh mẽ về đời sống chính nghĩa, tư duy độc lập và sự dấn thân vì chân lý. Với phong thái điềm tĩnh và hóm hỉnh, Socrate đã chất vấn lại chính những kẻ cáo buộc ông, phản bác bằng lối lập luận sắc bén, qua đó cho thấy ông không chỉ vô tội mà còn đang làm điều có lợi cho xã hội: khơi dậy tinh thần phản tỉnh và tự suy nghĩ cho con người.
Ở cuối bài biện hộ, khi đối mặt với án tử, Socrate không hoảng loạn hay xin tha, mà chấp nhận kết cục với lòng tin triết học sâu sắc rằng cái chết không phải là điều đáng sợ. Bởi nếu cái chết là sự chấm dứt mọi cảm giác, đó chỉ như một giấc ngủ yên bình; còn nếu là sự chuyển sang một thế giới khác, nơi ông có thể tiếp tục tranh luận với các hiền nhân, thì lại càng là điều đáng mong đợi. Lối tư duy của Socrate vượt lên trên nỗi sợ sinh tử, khiến lời nói của ông không chỉ mang tính biện hộ mà còn là một bản hùng ca triết học.
Khác với Platon, Xenophon – cũng là học trò của Socrate – ghi chép lại phiên tòa và những lời biện hộ theo một cách ngắn gọn và thực tế hơn trong Socrate Tự Biện của riêng mình. Xenophon nhấn mạnh tính khí điềm tĩnh và sự chủ động đối mặt với cái chết của Socrate như một hành vi tự nguyện, thể hiện lòng tôn trọng luật pháp và triết lý sống đã nhất quán suốt đời ông. Dù lối viết của Xenophon không giàu chất triết học như Platon, nhưng nó góp phần củng cố thêm hình ảnh một Socrate quả cảm, sáng suốt và trung thực.
Socarte Tự Biện không chỉ là một tác phẩm triết học, mà còn là một bài học về nhân cách, về tinh thần tự do, về sức mạnh của niềm tin vào chân lý. Đọc tác phẩm này, người ta không chỉ hiểu hơn về tư tưởng của một triết gia vĩ đại, mà còn cảm nhận được sự vững vàng của một con người dám sống đúng với điều mình tin – ngay cả khi phải trả giá bằng mạng sống. Đây là một cuốn sách nên đọc chậm, để ngẫm sâu, bởi những câu hỏi mà Socrate đặt ra từ hàng ngàn năm trước vẫn còn nguyên tính thời sự với nhân loại hôm nay.
