Từ Bờ Bên Kia của Alexander Ivanovich Herzen là một trong những tác phẩm triết học – chính trị giàu nội tâm và trăn trở nhất của thế kỷ XIX, một lời tự sự vừa mang âm hưởng cá nhân vừa là bản biện giải đầy suy tư về thời đại. Herzen, một nhà tư tưởng, nhà văn và nhà cách mạng người Nga, đã viết tác phẩm này trong giai đoạn lưu vong ở phương Tây, khi ông chứng kiến những biến động dữ dội của châu Âu sau Cách mạng 1848 – một thời điểm mà lý tưởng tự do và công bằng của thế hệ ông dường như bị phản bội bởi chính hiện thực lịch sử.
Từ Bờ Bên Kia (tiếng Nga: С того берега, xuất bản lần đầu năm 1850) không phải là một chuyên luận chính trị theo nghĩa thông thường, mà là chuỗi tiểu luận – suy tưởng mang tính đối thoại giữa lý trí và lương tâm, giữa ảo tưởng cách mạng và sự tỉnh thức trước bi kịch của con người. Trong đó, Herzen nhìn lại toàn bộ thế giới tinh thần của thế kỷ XIX, với niềm tin vào tiến bộ, vào lý trí, vào lịch sử – những “tôn giáo thế tục” mà ông cho rằng đang dần trở thành xiềng xích mới trói buộc con người.
Herzen sinh ra trong tầng lớp quý tộc Nga, nhưng từ rất sớm đã chịu ảnh hưởng của tư tưởng tự do và chủ nghĩa xã hội không tưởng châu Âu. Ông từng nhiệt thành với cách mạng, tin rằng lịch sử có thể được dẫn dắt bởi lý trí và đạo đức, rằng xã hội mới sẽ giải phóng con người khỏi áp bức và tha hóa. Nhưng sau thất bại của Cách mạng 1848, chứng kiến máu đổ khắp Paris, Berlin, và Vienna, ông rơi vào khủng hoảng tinh thần sâu sắc. Chính trong cơn khủng hoảng ấy, Từ Bờ Bên Kia ra đời – như một cuộc đối thoại với chính niềm tin của mình.
Trên “bờ bên này” là châu Âu hiện đại, với khoa học, công nghiệp và chính trị đang lên ngôi; còn “bờ bên kia” là miền đất của hy vọng, của lý tưởng và của tương lai mà con người hướng tới. Nhưng trong tiêu đề đầy ẩn dụ ấy, Herzen dường như muốn nói rằng mọi lý tưởng về “bờ bên kia” đều chỉ có ý nghĩa khi ta biết nhìn thấu sự mâu thuẫn của chính mình. Ông viết trong giọng điệu vừa châm biếm vừa trầm tư, rằng những người cách mạng đã thay thế niềm tin tôn giáo cũ bằng một tôn giáo mới – tôn giáo của “lịch sử” và “nhân loại” – trong khi bản thân họ vẫn chưa hiểu con người là gì, tự do là gì, và giá trị của cá nhân trong một thế giới bị lý tưởng tập thể nuốt chửng.
Herzen không từ bỏ khát vọng tự do, nhưng ông chuyển nó từ tầm mức siêu hình sang nhân bản. Ông phản đối mọi hình thức tuyệt đối hóa lịch sử – dù là của Hegel hay Marx – vì cho rằng chúng đều xem con người chỉ là phương tiện của “mục đích lớn hơn”. Ông viết: “Không có tương lai nào đáng giá bằng một con người sống trọn vẹn trong hiện tại.” Với ông, tự do không phải là kết quả của một quy luật lịch sử, mà là phẩm chất đạo đức – khả năng của cá nhân tự quyết, tự phản tỉnh và không bị nuốt chửng bởi các ý niệm trừu tượng.
Trong Từ Bờ Bên Kia, Herzen dành nhiều trang để phê phán Hegel – người mà ông từng ngưỡng mộ sâu sắc. Ông cho rằng triết học Hegel đã biến lịch sử thành một biện chứng lạnh lùng, nơi đau khổ và hi sinh của con người bị xem như tất yếu, như “phương tiện của lý tính thế giới”. Chính quan niệm ấy, theo Herzen, đã vô tình dung túng cho bạo lực cách mạng và độc đoán nhân danh tiến bộ. Ông viết: “Nếu lịch sử chỉ là một con đường tất yếu, thì kẻ sát nhân cũng có thể tự cho mình là công cụ của lịch sử.” Từ đó, Herzen đi đến một thái độ hoài nghi sâu sắc: không có “đích đến cuối cùng” cho lịch sử, chỉ có con người – với tự do và phẩm giá của họ – là đáng để bảo vệ.
Giọng văn của Herzen trong Từ Bờ Bên Kia mang tính tự sự và trữ tình hiếm thấy trong một tác phẩm triết học. Ông viết bằng nỗi đau của người đã mất niềm tin nhưng vẫn khao khát lý tưởng; bằng giọng nói của một kẻ lưu vong vừa tự do vừa cô độc. Nhiều đoạn trong sách gợi nhớ đến Montaigne – với lối viết như một cuộc đối thoại giữa tâm trí và thế giới, giữa niềm tin và sự nghi ngờ. Herzen không giấu nỗi cay đắng, nhưng từ trong đó lại tỏa ra một thứ nhân đạo ấm áp: ông không kết án con người, mà chỉ nhắc họ hãy tỉnh táo trước những ảo tưởng được khoác áo chân lý.
Tác phẩm này đánh dấu một bước ngoặt trong tư tưởng Nga, mở đường cho thế hệ triết gia và nhà văn sau này – từ Bakunin, Dostoevsky đến Tolstoy – trong cách họ nhìn về mối quan hệ giữa cá nhân và lịch sử, giữa tự do và định mệnh. Herzen, bằng sự trung thực trí tuệ và nỗi cô đơn triết học của mình, đã dám đối diện với câu hỏi: liệu có thể yêu nhân loại mà không phản bội con người cụ thể?
Từ Bờ Bên Kia là cuốn sách dành cho những ai từng tin, từng vỡ mộng, và vẫn muốn tìm lại ý nghĩa của niềm tin. Trong một thời đại mà lý tưởng dễ bị thay thế bằng khẩu hiệu, và “tiến bộ” được đo bằng tốc độ thay đổi chứ không phải chiều sâu của nhân tính, tiếng nói của Herzen vẫn vang vọng: chỉ khi con người biết sống trung thực với hiện tại, với tự do và giới hạn của mình, “bờ bên kia” mới thật sự hiện hữu.
