Gương Danh Nhân của Nguyễn Hiến Lê là một trong những tập sách thể hiện rõ nhất tinh thần giáo dục nhân cách mà ông theo đuổi suốt đời: khuyến khích con người học hỏi từ những tấm gương lớn để tự bồi đắp phẩm chất, ý chí và khí phách cho chính mình. Đây không phải là bản tiểu sử khô khan, cũng không phải là sự ca ngợi một chiều; tác giả chọn cách kể lại những câu chuyện đời thực của các danh nhân bằng giọng văn giản dị, chính xác và khách quan, để người đọc thấy lịch sử không chỉ gồm những sự kiện lớn, mà còn được kết tinh từ những nỗ lực bền bỉ, những lựa chọn khó khăn và những phẩm chất làm nên tầm vóc của một con người.
Trong Gương Danh Nhân, Nguyễn Hiến Lê tập hợp những nhân vật thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau: văn hóa, khoa học, tư tưởng, nghệ thuật, chính trị, giáo dục. Mỗi người mang một con đường riêng, một hoàn cảnh riêng và một thử thách riêng, nhưng điểm chung của họ là sự kiên định theo đuổi điều mình tin là đúng và sống trọn vẹn với giá trị bản thân. Có người xuất thân nghèo khó, phải tự học trong điều kiện thiếu thốn nhưng vẫn trở thành nhà tư tưởng có ảnh hưởng lớn. Có người sống trong thời loạn lạc, chịu nhiều bất công nhưng vẫn giữ được nhân phẩm và lý tưởng. Có người miệt mài lao động cả đời, không màng danh lợi, để lại những đóng góp lặng thầm mà bền vững cho nhân loại.
Điều đáng quý trong cách viết của Nguyễn Hiến Lê là ông không lý tưởng hóa những danh nhân này. Ông trình bày cả điểm mạnh lẫn điểm yếu, cho thấy họ không phải những người hoàn hảo, mà là những con người biết vượt lên những hạn chế của chính mình. Nhờ đó, người đọc cảm nhận rõ rệt rằng sự vĩ đại không phải thiên bẩm, mà đến từ sự rèn luyện, tự chế, và lòng trung thành với mục tiêu lớn. Tác giả khéo léo dẫn dắt để người đọc tự rút ra bài học từ câu chuyện của mỗi nhân vật: bài học về trí tuệ, đạo đức, tinh thần trách nhiệm, về sự liêm chính và dũng cảm trước nghịch cảnh.
Một điểm sâu sắc nữa là Gương Danh Nhân không chỉ nhằm kể chuyện đời người, mà còn là lời nhắc về mối quan hệ giữa cá nhân và thời đại. Nhiều danh nhân trở nên lớn lao chính vì họ biết nắm bắt nhu cầu của thời cuộc, hoặc dám đứng lên bảo vệ những giá trị đang bị đe dọa. Qua cách Nguyễn Hiến Lê phân tích bối cảnh và tư tưởng của họ, người đọc thấy rõ rằng tầm vóc của một con người được quyết định bởi khả năng hiểu thời đại mà mình đang sống và sự can đảm hành động vì điều đúng đắn.
Tác phẩm cũng mang một màu sắc giáo dục đặc trưng: nhẹ nhàng nhưng thấm thía, không lên lớp nhưng gieo được động lực. Những tấm gương trong sách giống như những người thầy âm thầm, khuyến khích người đọc suy nghĩ về bản thân: ta đang sống thế nào, đang theo đuổi mục tiêu gì, và có giữ được phẩm chất mà mình trân trọng hay không. Nhờ đó, cuốn sách vượt lên giá trị của một tập truyện danh nhân thông thường, trở thành một nguồn cảm hứng sống.
Gương Danh Nhân là lựa chọn phù hợp cho những ai muốn tìm hiểu về những con người làm nên lịch sử bằng trí tuệ và nhân cách, đồng thời muốn nuôi dưỡng những phẩm chất bền vững giúp mình成长 trong cuộc sống hiện đại.
