Xã hội Mở – Cải cách Chủ nghĩa tư bản Toàn cầu (Open Society) của George Soros là một tác phẩm chính luận mang tính phản biện mạnh mẽ, đặt lại những nền tảng tư tưởng đang chi phối trật tự kinh tế – chính trị thế giới đương đại. Không viết từ vị thế của một học giả thuần túy, Soros bước vào cuộc tranh luận toàn cầu với tư cách một người trong cuộc: nhà đầu tư tài chính từng trực tiếp chứng kiến sức mạnh lẫn mặt tối của thị trường tự do, đồng thời là một trí thức chịu ảnh hưởng sâu sắc từ triết học Karl Popper về khái niệm “xã hội mở”.
Trung tâm cuốn sách là sự phê phán thẳng thắn đối với chủ nghĩa tư bản toàn cầu không được kiểm soát. Soros cho rằng niềm tin tuyệt đối vào cơ chế thị trường – thứ mà ông gọi là “chủ nghĩa duy thị trường” – đã trở thành một hệ tư tưởng nguy hiểm. Khi lợi nhuận được đặt cao hơn mọi giá trị khác, các chuẩn mực đạo đức, trách nhiệm xã hội và tính ổn định dài hạn bị xem nhẹ. Thị trường, theo Soros, rất hiệu quả trong việc phân bổ nguồn lực, nhưng hoàn toàn bất lực khi phải tự điều chỉnh để bảo vệ công bằng xã hội hay ngăn chặn khủng hoảng mang tính hệ thống.
Một đóng góp quan trọng của cuốn sách là khái niệm “tính phản xạ” – lý thuyết cốt lõi trong tư duy của Soros. Ông lập luận rằng trong đời sống xã hội và tài chính, nhận thức của con người không chỉ phản ánh thực tại mà còn góp phần tạo ra thực tại đó. Chính sự tương tác vòng tròn giữa niềm tin, kỳ vọng và hành động đã khiến các thị trường tài chính dễ rơi vào bong bóng và sụp đổ. Vì thế, việc giả định thị trường luôn có xu hướng tự cân bằng là một sai lầm mang tính cấu trúc.
Từ nền tảng lý luận ấy, Soros mở rộng phân tích sang các vấn đề toàn cầu: khủng hoảng tài chính, bất bình đẳng giàu nghèo, sự suy yếu của các thiết chế dân chủ và vai trò mờ nhạt của luật pháp quốc tế trước sức ép của dòng vốn xuyên biên giới. Ông đặc biệt lo ngại rằng các quốc gia nghèo và đang phát triển thường là nạn nhân trực tiếp của một hệ thống toàn cầu thiếu cơ chế bảo vệ, nơi lợi ích của các trung tâm tài chính lớn lấn át quyền tự quyết và phúc lợi của xã hội địa phương.
Điều khiến Xã hội Mở – Cải cách Chủ nghĩa tư bản Toàn cầu vượt lên khỏi một bản cáo trạng đơn thuần nằm ở tinh thần xây dựng. Soros không phủ nhận chủ nghĩa tư bản, cũng không cổ vũ việc quay lại các mô hình kinh tế đóng kín. Ngược lại, ông kêu gọi một quá trình cải cách sâu rộng nhằm dung hòa thị trường với các giá trị của xã hội mở: minh bạch, trách nhiệm, pháp quyền và tôn trọng con người. Vai trò của nhà nước, các tổ chức quốc tế và xã hội dân sự cần được tái khẳng định để cân bằng sức mạnh của thị trường toàn cầu.
Với giọng văn thẳng thắn, lập luận sắc bén và trải nghiệm thực tiễn hiếm có, cuốn sách không chỉ dành cho những người quan tâm đến kinh tế học hay chính trị quốc tế, mà còn cho bất kỳ ai trăn trở về tương lai của thế giới trong kỷ nguyên toàn cầu hóa. Xã hội Mở – Cải cách Chủ nghĩa tư bản Toàn cầu là một lời cảnh tỉnh tỉnh táo, đồng thời là một nỗ lực nghiêm túc nhằm tìm kiếm con đường nhân văn hơn cho hệ thống kinh tế đang chi phối đời sống nhân loại.
