Lương Ngọc Quyến của Đào Trinh Nhất nằm trong bộ sách Góc Nhìn Sử Việt là một thiên ký – tiểu sử lịch sử giàu cảm xúc, khắc họa chân dung một chí sĩ yêu nước tiêu biểu trong buổi giao thời đầu thế kỷ XX, khi phong trào chống thực dân Pháp ở Việt Nam chuyển mình từ đấu tranh tự phát sang tìm kiếm những con đường cách mạng mới.
Cuốn sách mở ra bối cảnh xã hội Việt Nam dưới ách đô hộ của thực dân Pháp, nơi tinh thần Nho học truyền thống suy tàn, trong khi các tư tưởng cải cách và cách mạng từ Trung Quốc, Nhật Bản, phương Tây bắt đầu thâm nhập. Trong hoàn cảnh ấy, Lương Ngọc Quyến hiện lên như một trí thức trẻ mang khát vọng canh tân đất nước, sớm rời bỏ con đường khoa cử cũ để tìm lối cứu nước bằng hành động.
Đào Trinh Nhất tập trung làm rõ quá trình hình thành tư tưởng của Lương Ngọc Quyến: từ ảnh hưởng của phong trào Đông Du, Duy Tân cho đến sự gắn bó với các nhà cách mạng Trung Quốc, đặc biệt là mối liên hệ với Tôn Trung Sơn và cách mạng Tân Hợi. Nhân vật được khắc họa không chỉ là một người hoạt động chính trị, mà còn là một trí thức luôn day dứt trước câu hỏi làm thế nào để giải phóng dân tộc khỏi nô lệ, khi những phương thức cũ đã tỏ ra bất lực.
Trọng tâm của tác phẩm là vai trò của Lương Ngọc Quyến trong các phong trào khởi nghĩa chống Pháp ở Bắc Kỳ, đặc biệt là cuộc khởi nghĩa Thái Nguyên năm 1917. Đào Trinh Nhất mô tả chi tiết sự chuẩn bị, diễn biến và thất bại của cuộc khởi nghĩa, đồng thời phân tích nguyên nhân sâu xa dẫn đến kết cục bi thảm: lực lượng mỏng, thiếu liên kết, trong khi bộ máy cai trị của thực dân đã quá mạnh và tinh vi. Qua đó, Lương Ngọc Quyến hiện lên như một người dấn thân trọn vẹn, sẵn sàng chấp nhận cái chết để đổi lấy hy vọng thức tỉnh tinh thần dân tộc.
Cái chết của Lương Ngọc Quyến được tác giả xem là điểm kết tinh của bi kịch lịch sử. Ông không thất bại vì thiếu lòng yêu nước hay dũng khí, mà vì đi trước thời đại, trong một giai đoạn mà con đường cách mạng còn mờ mịt, chưa có tổ chức và lý luận đủ mạnh để dẫn dắt phong trào quần chúng. Bi kịch ấy đồng thời phản ánh số phận chung của nhiều chí sĩ yêu nước đầu thế kỷ XX.
Về mặt học thuật, cuốn sách mang đậm phong cách Đào Trinh Nhất: kết hợp tư liệu lịch sử với lối viết ký sự sinh động, giàu cảm xúc nhưng không sa vào tô hồng. Tác giả không thần thánh hóa nhân vật, mà để Lương Ngọc Quyến hiện ra như một con người bằng xương bằng thịt, có lý tưởng lớn lao, có giới hạn, và mang trong mình những mâu thuẫn của thời đại.
Lương Ngọc Quyến vì thế không chỉ là câu chuyện về một cá nhân, mà còn là bức tranh thu nhỏ của phong trào yêu nước Việt Nam buổi đầu hiện đại hóa, nơi những nỗ lực tiên phong, dù thất bại, đã góp phần chuẩn bị tinh thần và kinh nghiệm cho các con đường cách mạng sau này.
