Truyện Xiển Bột là một tác phẩm truyện cười dân gian nổi tiếng trong kho tàng văn học truyền miệng Việt Nam, đặc biệt phổ biến ở vùng Bắc Bộ. Nhân vật chính – Xiển Bột – là một anh nông dân nghèo, người trần mắt thịt, nhưng lại có cái đầu cực kỳ láu lỉnh, tư duy linh hoạt và lối ứng xử vô cùng thông minh, sắc sảo. Những câu chuyện xoay quanh Xiển Bột không chỉ mang lại tiếng cười sảng khoái, mà còn thể hiện trí tuệ dân gian và sự phản kháng tinh tế của người dân lao động trước bất công xã hội và thói hợm hĩnh của kẻ có quyền, có tiền.
Điểm đặc biệt của Truyện Xiển Bột nằm ở chính tính cách của nhân vật trung tâm. Khác với các hình tượng trạng nguyên thông thái hay nhân vật huyền thoại, Xiển Bột hiện lên rất đời thường – ông nghèo, làm thuê làm mướn, nhưng lại không cam chịu thân phận. Với tài đối đáp lanh lẹ, mưu mẹo và cái lý của người dân quê, ông đã nhiều lần khiến bọn quan lại, địa chủ hay những kẻ học chữ mà dốt nát phải “cứng họng” hoặc tự chuốc lấy sự bẽ mặt.
Trong những mẩu truyện như “Xiển Bột chữa bệnh cho quan”, “Xiển Bột giảng nghĩa chữ”, hay “Xiển Bột xin việc”, người đọc dễ dàng bắt gặp các tình huống oái oăm, nơi sự dốt nát, hách dịch hay giả tạo của tầng lớp trên bị lật tẩy một cách tài tình bằng những lý lẽ tưởng chừng ngô nghê nhưng vô cùng hợp lý. Trí khôn của Xiển Bột là thứ trí khôn dân gian – không học thuật, không cao siêu – nhưng lại rất thực tế, sắc bén và gần gũi với cuộc sống thường nhật.
Tiếng cười trong Truyện Xiển Bột là tiếng cười của sự tỉnh táo trước cuộc đời. Nó không gây cười đơn thuần mà là tiếng cười châm biếm sâu cay, đậm chất phản biện xã hội. Qua những câu chuyện tưởng chừng đơn giản, người dân gửi gắm thái độ phê phán thói đạo đức giả, nạn tham quan ô lại, sự ngu dốt đội lốt sĩ diện… Đồng thời, nhân vật Xiển Bột còn đại diện cho ước mơ muôn đời của người dân nghèo: dù không giàu có hay học cao, vẫn có thể chiến thắng bằng sự thông minh, lanh lợi và chính nghĩa.
Bên cạnh giá trị giải trí, Truyện Xiển Bột còn là tài liệu quý giá phản ánh sinh động đời sống, ngôn ngữ và tư duy của người Việt xưa. Ngôn ngữ trong truyện mộc mạc, mang đậm màu sắc vùng miền, giàu hình ảnh và ngữ điệu dân gian. Điều này khiến tác phẩm vừa chân thực, vừa đậm chất văn hóa truyền thống.
Truyện Xiển Bột không chỉ là tuyển tập truyện cười dân gian thú vị mà còn là minh chứng sống động cho trí tuệ bình dân, khả năng phản kháng mềm mại mà sâu sắc của người lao động Việt Nam xưa. Đọc Xiển Bột, ta không chỉ cười, mà còn hiểu hơn về tinh thần hóm hỉnh, sắc sảo và kiên cường của ông cha ta trong cuộc sống thường nhật.
