Ngẫu Nhiên Và Tất Yếu của Jacques Monod là một tác phẩm triết học – khoa học kinh điển, nơi nhà sinh học đoạt giải Nobel đã trình bày một cách nhìn sâu sắc và đầy thách thức về sự sống, tiến hóa và vị trí của con người trong vũ trụ. Cuốn sách, xuất bản năm 1970, không chỉ là tổng kết của một nhà khoa học sau nhiều năm nghiên cứu, mà còn là một bản tuyên ngôn triết học về “đạo đức của tri thức” – niềm tin rằng con người phải đối diện với thực tại của tự nhiên mà không cần đến sự an ủi của các huyền thoại.
Jacques Monod (1910–1976) là nhà sinh học người Pháp, người cùng François Jacob và André Lwoff nhận giải Nobel Sinh học năm 1965 cho công trình về cơ chế điều hòa gen. Là một nhà khoa học có tư duy triết học, Monod không chỉ quan tâm đến cấu trúc của sự sống mà còn đến ý nghĩa của nó trong thế giới vô thần. Ngẫu Nhiên Và Tất Yếu (Le Hasard et la Nécessité) ra đời từ khát vọng đó – một nỗ lực nhằm xác định vị thế của con người trong vũ trụ sau khi thần thoại và tôn giáo không còn chi phối cách chúng ta hiểu về sự sống.
Trọng tâm của tác phẩm nằm ở hai khái niệm đối lập trong tiêu đề: ngẫu nhiên và tất yếu. Theo Monod, sự sống không được tạo ra bởi một ý chí siêu nhiên hay một mục đích định trước, mà xuất hiện nhờ những biến cố ngẫu nhiên trong thế giới vật lý – đặc biệt là những biến đổi ngẫu nhiên trong cấu trúc phân tử của ADN. Tuy nhiên, khi những ngẫu nhiên này xuất hiện, chúng lại chịu sự chọn lọc tất yếu của quy luật tự nhiên: chỉ những biến thể phù hợp với môi trường mới có thể tồn tại và phát triển. Như vậy, sự sống là kết quả của một quá trình song hành giữa ngẫu nhiên và tất yếu – giữa biến đổi không định hướng và quy luật sàng lọc nghiêm ngặt.
Monod xem đây là nguyên lý nền tảng cho mọi sinh học hiện đại. Sự tiến hóa, theo ông, không có “ý nghĩa” hay “đích đến” nào khác ngoài sự tồn tại. Điều đó dẫn đến một hệ quả triết học lớn: vũ trụ là phi mục đích (téléonomie). Con người không được “sinh ra để làm gì”, mà chỉ là sản phẩm của hàng tỷ năm biến động vật chất vô hướng. Tuy nhiên, chính việc nhận thức được điều đó lại mở ra khả năng tự do và trách nhiệm cho nhân loại. Khi không còn được an ủi bởi những định mệnh siêu hình, con người phải tự tạo ra ý nghĩa cho cuộc đời mình.
Monod gọi đó là “đạo đức của tri thức” (ethic of knowledge): thái độ dám đối diện với sự thật khách quan, cho dù nó khiến ta cô đơn trong vũ trụ. Ông phản đối mọi quan điểm nhân hóa tự nhiên, mọi nỗ lực diễn giải vũ trụ như có “ý định”. Khoa học, theo ông, không nhằm mang lại sự yên ổn tinh thần, mà là hành trình tìm hiểu thực tại như nó vốn có. Sự trung thực tri thức ấy, dù khắc nghiệt, lại là nền tảng duy nhất cho tự do tinh thần của con người.
Trong chương mở đầu, Monod khẳng định: “Con người cuối cùng biết rằng mình đơn độc trong sự bao la dửng dưng của vũ trụ, nơi từ đó hắn ta xuất hiện.” Câu nói này trở thành biểu tượng cho tinh thần hiện sinh của ông – một sự thừa nhận dứt khoát về tính phi nhân trung tâm của thế giới. Từ đó, ông phê phán những hệ tư tưởng cố gắng gán cho tự nhiên một mục tiêu đạo đức hay tôn giáo, xem chúng là tàn dư của “huyền thoại cổ xưa” mà nhân loại cần phải vượt qua.
Song song với lập luận khoa học, Ngẫu Nhiên Và Tất Yếu cũng là một văn bản mang chiều sâu triết học hiếm có. Monod chịu ảnh hưởng của triết học hiện sinh, đặc biệt là Jean-Paul Sartre và Albert Camus, nhưng ông đưa tinh thần ấy vào phạm vi khoa học tự nhiên. Trong tay Monod, sinh học trở thành một triết học về sự phi mục đích, nơi con người phải đối mặt với “sự vô nghĩa” của tồn tại bằng cách tạo ra giá trị cho chính mình.
Cuốn sách cũng đặt nền tảng cho một cách hiểu mới về sự sống như hiện tượng vật lý đặc biệt. Monod nhấn mạnh rằng mọi quá trình sinh học đều có thể giải thích bằng hóa học và vật lý, nhưng sự sống khác với vật chất vô cơ ở chỗ nó có khả năng tự tổ chức và tự tái tạo – điều mà ông gọi là téléonomie (tính hướng đích nội tại). Tuy nhiên, Monod khẳng định rằng tính hướng đích này không phải do một “ý chí sáng tạo” nào áp đặt, mà là sản phẩm tất yếu của tiến hóa – kết quả của vô số thử nghiệm ngẫu nhiên qua hàng tỷ năm.
Giọng văn của Monod trong Ngẫu Nhiên Và Tất Yếu vừa lạnh lùng, khoa học, vừa trữ tình và đầy sức ám ảnh. Ông viết như một nhà tư tưởng cô độc, nhìn vào thế giới với sự tỉnh táo tuyệt đối, nhưng cũng với nỗi xót xa sâu sắc trước thân phận con người. Đằng sau những phân tích sinh học, người đọc cảm nhận được một lời kêu gọi: hãy sống trung thực với tri thức, bởi đó là con đường duy nhất để con người đạt được phẩm giá thật sự trong một vũ trụ không dành riêng cho mình.
Ngẫu Nhiên Và Tất Yếu vì thế không chỉ là một cuốn sách khoa học, mà là một bản triết luận về tự do và trách nhiệm. Jacques Monod, bằng sự kết hợp giữa lý trí và nhân bản, đã để lại cho thế kỷ XX một thông điệp vẫn còn nguyên tính thời sự: con người không được sinh ra với mục đích nào cả – nhưng chính vì thế, họ có quyền và nghĩa vụ tự tạo nên ý nghĩa cho sự tồn tại của mình.
