Định Chế Tôtem Hiện Nay của Claude Lévi-Strauss trong tủ sách Tinh Hoa Tri Thức là một công trình kinh điển trong lĩnh vực nhân học cấu trúc, nơi ông không chỉ khảo sát hiện tượng tôn giáo cổ sơ gọi là “tôtem”, mà còn dùng nó như một chìa khóa để hiểu cách con người tư duy, phân loại và kiến tạo trật tự văn hóa. Xuất bản năm 1962, tác phẩm này đánh dấu một bước ngoặt lớn trong tư duy nhân học thế kỷ XX, khi Lévi-Strauss phá vỡ cách hiểu truyền thống về tôtem như một nghi lễ hay tín ngưỡng tôn giáo, để thay thế bằng một phân tích sâu sắc về cấu trúc của tư duy biểu tượng.
Claude Lévi-Strauss (1908–2009), nhà nhân học và triết gia người Pháp, là người sáng lập trường phái nhân học cấu trúc. Ông quan niệm rằng mọi hình thức văn hóa – từ huyền thoại, tôn giáo, phong tục, đến các hệ thống họ hàng – đều phản ánh những cấu trúc tư duy phổ quát nằm sâu trong tâm trí con người. Với Định Chế Tôtem Hiện Nay, Lévi-Strauss cho thấy rằng hiện tượng tôtem không phải là sản phẩm riêng của các xã hội “nguyên thủy”, mà là một biểu hiện cụ thể của cơ chế phân loại – một đặc tính nền tảng của trí tuệ nhân loại.
Trước Lévi-Strauss, nhiều học giả như Émile Durkheim hay James Frazer từng nghiên cứu tôtem dưới góc nhìn tôn giáo – xem đó là biểu hiện của niềm tin vào mối liên hệ thiêng liêng giữa một nhóm người và một loài vật hay thực vật. Theo họ, tôtem là hình thức tôn giáo sơ khai, nơi con người tôn thờ những biểu tượng tự nhiên để hợp nhất cộng đồng. Tuy nhiên, Lévi-Strauss bác bỏ cách lý giải ấy. Ông cho rằng tôtem không phải là một “tôn giáo”, mà là một hệ thống ngôn ngữ biểu tượng, được xã hội sử dụng để tổ chức và diễn đạt các mối quan hệ xã hội, huyết thống và bản sắc tập thể.
Tôtem, theo Lévi-Strauss, là một hình thức phân loại xã hội thông qua tự nhiên. Khi một bộ tộc chọn con vật hay cây cối làm tôtem, điều đó không nhất thiết thể hiện sự tôn thờ, mà thể hiện nhu cầu phân biệt giữa các nhóm người. Con người dùng thế giới tự nhiên – đa dạng, hữu hình và có thể quan sát – để tạo ra một sơ đồ xã hội trừu tượng, qua đó thiết lập ranh giới giữa các nhóm huyết thống, dòng họ hay vai trò trong cộng đồng. Vì vậy, tôtem là một cách “nghĩ bằng biểu tượng”, nơi tự nhiên trở thành tấm gương phản chiếu cấu trúc của xã hội.
Trong lập luận của mình, Lévi-Strauss nhấn mạnh rằng “con người không giống động vật ở chỗ họ biết suy nghĩ, mà ở chỗ họ biết phân loại”. Chính khả năng phân loại – đặt các sự vật vào hệ thống tương quan – là nền tảng của văn hóa. Tôtem, vì thế, chỉ là một trong vô số hình thức mà con người tạo ra để sắp xếp thế giới. Những hệ thống phân loại hiện đại – như họ tên, nghề nghiệp, quốc tịch, hay các biểu tượng văn hóa – đều mang cùng bản chất cấu trúc như tôtem trong các xã hội cổ sơ.
Định Chế Tôtem Hiện Nay không dừng lại ở việc miêu tả hiện tượng, mà còn vạch ra phương pháp luận mới cho nhân học: thay vì xem các xã hội nguyên thủy là “tiền văn minh”, Lévi-Strauss xem chúng như những hệ thống tư duy hoàn chỉnh, khác biệt nhưng tương đương về mặt cấu trúc với tư duy hiện đại. Ông chỉ ra rằng sự khác nhau giữa “văn minh” và “nguyên thủy” không nằm ở trình độ lý trí, mà ở hình thức diễn đạt. Nếu khoa học hiện đại dùng ký hiệu toán học để giải thích thế giới, thì người nguyên thủy dùng biểu tượng tự nhiên. Cả hai đều là những cách thức tư duy hợp lý, phản ánh cùng một nhu cầu sắp đặt trật tự cho thực tại.
Một điểm đáng chú ý trong tác phẩm là sự phê phán của Lévi-Strauss đối với cái gọi là “huyền thoại tiến hóa” trong nhân học cổ điển – quan niệm cho rằng tư duy con người phát triển tuyến tính từ “ma thuật” đến “tôn giáo”, rồi “khoa học”. Ông chứng minh rằng tư duy huyền thoại và tư duy khoa học không đối lập, mà bổ sung cho nhau: cả hai đều dựa trên khả năng tìm ra quy luật và cấu trúc của thế giới, chỉ khác nhau ở mức độ trừu tượng.
Cuốn sách còn mở rộng sang những vấn đề triết học sâu xa hơn. Khi cho rằng tôtem chỉ là một biểu hiện của cơ chế phân loại, Lévi-Strauss đã đặt lại câu hỏi: liệu ý nghĩa của văn hóa có bắt nguồn từ hành động con người, hay từ cấu trúc khách quan chi phối tư duy của họ? Với ông, các quy luật chi phối văn hóa không nằm ở cấp độ ý thức, mà ở cấp độ vô thức cấu trúc – thứ khiến con người, dù ở bất kỳ nền văn minh nào, vẫn suy nghĩ theo các cặp đối lập như “tự nhiên – văn hóa”, “đực – cái”, “sống – chết”.
Vì thế, Định Chế Tôtem Hiện Nay không chỉ là một nghiên cứu nhân học, mà còn là một tuyên ngôn triết học về bản chất của trí tuệ con người. Lévi-Strauss cho thấy rằng, đằng sau những nghi lễ kỳ lạ và những biểu tượng tưởng chừng mê tín của các bộ lạc xa xưa, ẩn chứa một lôgic tinh vi và phổ quát. Thế giới con người, dù phức tạp đến đâu, vẫn được xây dựng trên nhu cầu bất di bất dịch: sắp xếp, phân loại, và tìm kiếm ý nghĩa trong hỗn độn.
Tác phẩm này mở đường cho một cuộc cách mạng trong nhân học và triết học ngôn ngữ, ảnh hưởng sâu rộng đến Michel Foucault, Roland Barthes, Jacques Derrida và nhiều nhà tư tưởng khác. Nó buộc người đọc phải nhìn lại chính nền văn minh của mình – nơi các biểu tượng hiện đại như thương hiệu, quốc kỳ, hay biểu tượng mạng xã hội – vẫn tiếp tục đóng vai trò như những “tôtem” của thời đại mới, minh chứng rằng nhu cầu biểu tượng hóa là bản năng bất biến của con người qua mọi thời đại.
