Tất Định Luận Và Tự Do Lựa Chọn của Isaiah Berlin trong tủ sách Tinh Hoa Tri Thức là một tiểu luận triết học ngắn nhưng có sức gợi mở sâu sắc, nơi ông đi vào một trong những câu hỏi nền tảng nhất của triết học: con người có thật sự tự do hay không, hay mọi hành động của ta đều bị chi phối bởi những quy luật tất yếu? Câu hỏi ấy, tưởng chừng thuần lý thuyết, lại chạm đến toàn bộ nền tảng của đạo đức, chính trị và nhân sinh.
Isaiah Berlin, triết gia người Anh gốc Latvia (1909–1997), là một trong những gương mặt tiêu biểu của tư tưởng tự do thế kỷ XX. Ông không xây dựng hệ thống triết học đồ sộ, mà tập trung vào việc phân tích, phê phán và soi sáng những khái niệm căn bản chi phối đời sống tinh thần của con người. Tất Định Luận Và Tự Do Lựa Chọn là một minh chứng điển hình cho phong cách ấy: Berlin không tìm cách “giải quyết dứt điểm” vấn đề, mà chỉ ra sự phức tạp, đa chiều và giới hạn của mọi câu trả lời.
Tất định luận (determinism), theo nghĩa cổ điển, là quan điểm cho rằng mọi sự kiện trong thế giới – bao gồm cả hành vi và quyết định của con người – đều là kết quả tất yếu của những nguyên nhân có trước. Từ các nhà vật lý đến các triết gia như Spinoza hay Laplace, nhiều người từng tin rằng nếu ta biết đầy đủ các điều kiện ban đầu, ta có thể tiên đoán tương lai của vũ trụ, kể cả tâm lý con người. Trong khung nhìn ấy, tự do chỉ là ảo tưởng – ta hành động “như thể” mình chọn lựa, nhưng thực ra bị dẫn dắt bởi bản năng, di truyền, hoặc quy luật tự nhiên.
Berlin bắt đầu từ chính mối căng thẳng này: nếu tất định luận đúng, thì trách nhiệm đạo đức sẽ mất đi ý nghĩa. Làm sao ta có thể trách một người “xấu”, nếu hành động của họ đã được định sẵn bởi những yếu tố ngoài ý chí? Ngược lại, nếu khẳng định con người có tự do tuyệt đối, thì phải chăng ta đang phủ nhận mọi tác động của bối cảnh, giáo dục, hay hoàn cảnh xã hội? Berlin không chấp nhận hai cực đoan ấy. Ông cho rằng cả hai đều đơn giản hóa thực tại con người.
Theo Berlin, tự do không phải là một “vùng trống” nơi ta hành động tách khỏi mọi nguyên nhân, mà là khả năng phản tư – năng lực tự nhận thức, đánh giá và điều chỉnh chính các động lực chi phối mình. Ta có thể bị ảnh hưởng, nhưng không hoàn toàn bị quyết định. Điều làm nên tính tự do của con người không phải ở chỗ “không bị nguyên nhân nào chi phối”, mà ở chỗ ta có thể nhận biết và phán xét các nguyên nhân ấy. Chính khả năng này khiến ta trở thành chủ thể đạo đức, có trách nhiệm trước hành động của mình.
Berlin cũng cảnh báo rằng việc tin tưởng tuyệt đối vào tất định luận thường dẫn đến nguy cơ độc đoán trong chính trị. Khi người ta tin rằng lịch sử có “quy luật tất yếu”, rằng có một “đường tiến duy nhất” mà xã hội phải đi theo, thì tự do cá nhân dễ dàng bị hi sinh cho “mục tiêu lớn hơn”. Từ các học thuyết Marxist cực đoan đến những chế độ toàn trị thế kỷ XX, Berlin nhìn thấy một dạng tất định luận lịch sử được biện minh bằng lý tưởng. Ông gọi đó là “sai lầm đạo đức của chủ nghĩa duy lý toàn trị” – khi con người nhân danh chân lý tuyệt đối để tước đoạt quyền lựa chọn của kẻ khác.
Ngược lại, Berlin ủng hộ một quan niệm tự do dựa trên tính đa nguyên: thế giới không có một trật tự tất yếu, mà gồm nhiều giá trị, nhiều mục đích khác nhau, đôi khi mâu thuẫn nhau nhưng đều có thể chính đáng. Trong bối cảnh ấy, tự do không phải là trạng thái tuyệt đối, mà là không gian nơi con người được quyền chọn lựa giữa những giá trị không thể dung hòa hoàn toàn.
Từ đó, Tất Định Luận Và Tự Do Lựa Chọn không chỉ là một bài luận siêu hình về bản chất của ý chí, mà còn là một suy tư nhân bản sâu sắc. Berlin cho rằng con người là sinh thể vừa bị quy định vừa có khả năng vượt thoát; ta không hoàn toàn tự do, nhưng chính trong giới hạn ấy mà tự do có ý nghĩa. Nếu mọi hành động đều do nguyên nhân bên ngoài, ta không còn là người chịu trách nhiệm. Nhưng nếu hành động hoàn toàn tách khỏi mọi nguyên nhân, nó lại trở nên phi lý và ngẫu nhiên. Tự do, vì thế, nằm ở điểm giữa: nơi ta vừa bị ràng buộc, vừa có khả năng tự xác định.
Triết học của Berlin không đem lại một “công thức” cho tự do, mà dạy ta cách nhìn nhận nó như một điều kiện tinh thần – một năng lực tự phản tư và chấp nhận giới hạn. Chính nhờ vậy mà Tất Định Luận Và Tự Do Lựa Chọn vẫn còn sức sống mạnh mẽ trong thế kỷ XXI, khi con người phải đối mặt với những hình thức tất định mới: di truyền học, trí tuệ nhân tạo, và các mô hình hành vi. Đọc Berlin, ta hiểu rằng tự do không bao giờ là điều đã có sẵn, mà là một hành trình nhận thức – hành trình mà con người phải không ngừng lựa chọn, ngay cả khi biết rằng mình không thể hoàn toàn thoát khỏi tất yếu.
