Luận Về Biếu Tặng của Marcel Mauss là một trong những công trình nền tảng của nhân học và xã hội học thế kỷ XX, mở ra một cách nhìn hoàn toàn mới về bản chất của trao đổi, quà tặng và mối quan hệ giữa con người trong xã hội. Được xuất bản năm 1925, tác phẩm không chỉ là một nghiên cứu về phong tục tặng quà trong các xã hội cổ sơ, mà còn là một suy tư triết học sâu xa về nền tảng đạo đức, tinh thần và biểu tượng của đời sống cộng đồng.
Mauss – cháu của Émile Durkheim – đã tiếp nối và phát triển tư tưởng của trường phái Xã hội học Pháp, bằng cách xem hành vi “biếu tặng” (don) không chỉ là một sự trao đổi vật chất, mà là một hiện tượng xã hội toàn diện (fait social total). Theo ông, trong quà tặng có sự đan xen của nhiều chiều kích: kinh tế, pháp lý, tôn giáo, thẩm mỹ và tinh thần. Khi một người tặng quà, họ không chỉ trao đi vật phẩm, mà còn gửi gắm danh dự, uy tín, và mối ràng buộc vô hình với người nhận.
Trong nhiều xã hội truyền thống – như Mauss khảo sát ở Polynesia, Melanesia, hay các bộ lạc da đỏ vùng Tây Bắc nước Mỹ – việc tặng quà luôn đi kèm với nghĩa vụ “cho – nhận – đáp lại”. Người ta tặng quà không phải để mất đi, mà để thiết lập mối quan hệ. Người nhận buộc phải đáp lại, vì trong món quà luôn tồn tại một “linh hồn” tượng trưng cho người tặng. Chính vì vậy, việc từ chối nhận hoặc không đáp lễ có thể bị xem là hành động xúc phạm, phá vỡ trật tự cộng đồng.
Từ quan sát đó, Mauss kết luận rằng sự trao đổi quà tặng chính là hình thức nguyên thủy của những quan hệ xã hội và kinh tế sau này. Trước khi có thị trường và tiền tệ, con người đã biết tạo nên mạng lưới tương tác bằng những món quà mang tính biểu tượng. Hành vi biếu tặng vì thế không chỉ mang ý nghĩa vật chất, mà là nền tảng đạo đức cho sự liên kết xã hội – nơi con người không sống tách biệt, mà gắn bó với nhau bằng những nghĩa vụ hỗ tương.
Một đóng góp lớn khác của Luận Về Biếu Tặng là cách Mauss mở rộng khái niệm “trao đổi” sang các lĩnh vực văn hóa hiện đại. Ông chỉ ra rằng ngay cả trong xã hội tư bản, nơi giao dịch tiền tệ chiếm ưu thế, tinh thần “biếu tặng” vẫn còn đó, dù dưới những hình thức khác – như sự hiến tặng, lòng hào phóng, hay thiện nguyện. Mauss cho rằng, nếu xã hội hiện đại đánh mất tinh thần “cho đi” vô vụ lợi, thì nó sẽ rơi vào trạng thái vô cảm và chia cắt.
Về mặt triết học, Luận Về Biếu Tặng đặt ra câu hỏi căn bản về bản chất con người: chúng ta là sinh vật kinh tế, chỉ biết tính toán lợi ích, hay là sinh vật đạo đức, biết cho đi để kết nối? Mauss nghiêng về vế thứ hai – ông tin rằng hành động tặng quà, với tất cả sự tự do và ràng buộc của nó, là biểu hiện của tính nhân văn sâu nhất.
Với Luận Về Biếu Tặng, Marcel Mauss đã để lại một dấu ấn bền vững trong nhân học, kinh tế học và triết học xã hội. Tác phẩm không chỉ giải mã một nghi thức cổ xưa, mà còn khơi dậy nhận thức về giá trị của cho và nhận – như một cách tồn tại đầy tính người giữa thế giới hiện đại ngày càng bị thương mại hóa.
