Chính Thể Đại Diện của John Stuart Mill trong tủ sách Tinh Hoa Tri Thức là một trong những công trình chính trị học quan trọng bậc nhất thế kỷ XIX, đặt nền tảng lý luận cho dân chủ đại nghị và tư tưởng tự do hiện đại. Được xuất bản lần đầu năm 1861, tác phẩm không chỉ phản ánh tinh thần của thời đại cải cách ở Anh mà còn mang tính khái quát sâu sắc về bản chất quyền lực, trách nhiệm công dân và cơ chế vận hành của nhà nước dân chủ. Mill, với tư cách là một triết gia, nhà kinh tế và nhà tư tưởng tự do, đã kết hợp chặt chẽ giữa lý luận triết học và kinh nghiệm thực tiễn để xây dựng một mô hình chính trị lấy lý trí và đạo đức làm nền tảng.
Trong Chính Thể Đại Diện, Mill xuất phát từ niềm tin rằng mục đích của chính quyền không chỉ là duy trì trật tự hay bảo đảm an ninh, mà cao hơn hết là phát triển trí tuệ và phẩm hạnh của công dân. Ông cho rằng hình thức chính thể tốt nhất là hình thức có thể khuyến khích mỗi cá nhân tham gia vào việc điều hành và giám sát quyền lực, vì chỉ thông qua sự tham dự đó, người dân mới trở thành “người trưởng thành về chính trị”. Chính thể đại diện, theo Mill, là sự dung hòa giữa tự do và hiệu quả – nơi nhân dân có quyền bầu ra người đại diện cho mình, nhưng đồng thời vẫn giữ được cơ chế kiểm soát, ngăn ngừa sự lạm quyền.
Mill đặc biệt quan tâm đến vấn đề giáo dục chính trị. Ông cho rằng không thể có nền dân chủ bền vững nếu người dân thiếu tri thức và ý thức công dân. Do đó, ông đề xuất mở rộng quyền bầu cử đi đôi với nâng cao trình độ dân trí. Mill phản đối cả chuyên chế thiểu số lẫn chuyên chế đa số, nhấn mạnh rằng nền dân chủ chỉ có giá trị khi nó bảo đảm cho thiểu số được tôn trọng, cho mọi tiếng nói đều có cơ hội tồn tại. Đây là một quan điểm tiến bộ, vượt xa thời đại của ông, và vẫn còn mang tính thời sự trong thế kỷ XXI.
Tác phẩm cũng thể hiện sự tinh tế trong cách Mill phân tích cấu trúc quyền lực nhà nước: ông bàn đến vai trò của nghị viện, của công chức, của đảng phái và báo chí như những yếu tố sống còn trong nền chính trị đại diện. Đặc biệt, Mill đề cao nguyên tắc minh bạch và trách nhiệm – những yếu tố mà ông xem là “linh hồn” của chính thể tự do.
Với văn phong súc tích, lập luận logic và tinh thần nhân văn sâu sắc, Chính Thể Đại Diện không chỉ là một chuyên luận chính trị mà còn là bản tuyên ngôn về quyền con người và phẩm giá công dân. Tư tưởng của Mill đã góp phần hình thành nền dân chủ nghị viện hiện đại, ảnh hưởng mạnh mẽ đến các nhà tư tưởng và chính khách ở cả châu Âu lẫn châu Mỹ.
Đọc Chính Thể Đại Diện hôm nay, người ta không chỉ thấy hình ảnh một xã hội tự do lý tưởng, mà còn nhận ra lời nhắc nhở về trách nhiệm của mỗi công dân trong việc bảo vệ quyền dân chủ, gìn giữ đạo lý công cộng và nuôi dưỡng tinh thần khai phóng – những giá trị vẫn là cốt lõi của nhân loại tự do.
