Vợ nhặt là một trong những truyện ngắn xuất sắc nhất của nhà văn Kim Lân – cây bút hiện thực nổi bật của văn học Việt Nam hiện đại. Được sáng tác ngay sau Cách mạng tháng Tám nhưng phải đến năm 1962 mới chính thức công bố, tác phẩm đã khắc họa sâu sắc bối cảnh xã hội Việt Nam trong nạn đói khủng khiếp năm 1945, đồng thời ca ngợi lòng nhân ái, khát vọng sống và niềm tin vào tương lai của những con người cùng khổ nơi đáy cùng của xã hội.
Truyện xoay quanh nhân vật Tràng – một người đàn ông nghèo, làm thuê ở xóm ngụ cư. Trong cơn đói khát lan rộng, Tràng “nhặt” được vợ giữa chợ – một người phụ nữ đói khổ, xa lạ, theo anh về làm vợ chỉ sau vài câu nói đùa và bữa ăn sơ sài. Tình huống “nhặt vợ” – vừa kỳ lạ, vừa đau đớn, vừa xót xa – là điểm sáng nghệ thuật của tác phẩm. Kim Lân đã dùng tình huống ấy để soi chiếu thân phận con người trong hoàn cảnh phi lý: khi cái đói khiến giá trị con người bị rẻ rúng đến mức có thể “nhặt” như món đồ bỏ đi.
Dù bối cảnh u ám và hiện thực khốc liệt, Vợ nhặt không mang màu sắc bi quan, mà ngược lại, tràn đầy nhân văn. Kim Lân không chỉ lên án sự tàn bạo của đói nghèo và chiến tranh, mà còn khơi dậy ánh sáng từ tâm hồn con người. Tràng, dù nghèo và khờ khạo, vẫn là người đàn ông có tấm lòng nhân hậu, biết yêu thương. Người “vợ nhặt” – ban đầu tưởng như vô danh và hèn mọn – lại hiện lên với sự dịu dàng, biết điều và đầy cảm thông. Và đặc biệt là bà cụ Tứ – mẹ Tràng – hiện thân của người mẹ Việt Nam tảo tần, độ lượng, nhẫn nhục, mang trong mình bao hy vọng và bao dung với cuộc đời.
Ngôn ngữ trong Vợ nhặt giản dị, gần gũi nhưng tinh tế. Kim Lân đã sử dụng nghệ thuật đối lập để làm nổi bật chủ đề nhân đạo: cái đói khủng khiếp đối lập với khát vọng sống mãnh liệt; hiện thực tăm tối đối lập với ánh sáng lấp lánh của lòng nhân hậu và niềm hy vọng. Đặc biệt, chi tiết cuối truyện – hình ảnh Tràng nhìn thấy “đám người đói dắt díu nhau như bóng ma” và “lá cờ đỏ bay phấp phới” – là biểu tượng đầy gợi mở về tương lai cách mạng, về lối thoát khỏi bóng tối đói nghèo.
Vợ nhặt không chỉ là một truyện ngắn hiện thực xuất sắc mà còn là một áng văn giàu chất thơ về tình người. Qua một cốt truyện đơn giản, Kim Lân đã gợi nên cả một bức tranh xã hội và tâm hồn Việt Nam trong giai đoạn đen tối, đồng thời thắp lên niềm tin rằng: dù trong bất kỳ hoàn cảnh nào, con người vẫn có thể vươn lên bằng tình thương, lòng tin và sự sẻ chia.
Với Vợ nhặt, Kim Lân đã chứng minh sức mạnh của văn học nhân đạo – thứ văn học không chỉ phản ánh hiện thực mà còn hướng con người đến cái thiện, đến sự sống và đến tương lai. Đây là một tác phẩm xứng đáng được trân trọng và ghi nhớ trong kho tàng văn học dân tộc.
