Ba Người Khác là tiểu thuyết đặc sắc được Tô Hoài viết ở giai đoạn cuối đời, khi ông đã trở thành một cây đại thụ của nền văn học Việt Nam. Không còn những câu chuyện nhẹ nhàng về tuổi thơ hay miền núi như Dế Mèn Phiêu Lưu Ký hay Vợ Chồng A Phủ, Ba Người Khác là tác phẩm đầy trăn trở, dữ dội và gai góc khi đi sâu phản ánh những mặt tối, những bi kịch trong xã hội, đặc biệt là trong nội bộ cán bộ cách mạng trong những năm tháng cải cách ruộng đất.
Bối cảnh của Ba Người Khác là những năm đầu thập niên 1950, khi chiến dịch cải cách ruộng đất diễn ra ở miền Bắc Việt Nam. Đây là giai đoạn lịch sử nhạy cảm, với những cuộc đấu tố, những sai lầm nghiêm trọng về nhận thức và hành động của một số cán bộ thực thi chủ trương. Thông qua số phận của ba nhân vật chính — Đào, Khuê và Thuần — Tô Hoài phơi bày sự tha hóa quyền lực, những âm mưu cá nhân, sự vô minh dẫn đến hàng loạt oan trái cho người dân vô tội.
Điều làm nên giá trị nổi bật của Ba Người Khác chính là sự trung thực và dũng cảm của Tô Hoài khi nhìn thẳng vào những sai lầm, những góc khuất đau đớn trong lịch sử mà lâu nay nhiều người tránh né hoặc chỉ dám nhắc đến một cách mơ hồ. Tô Hoài không lên án gay gắt nhưng bằng giọng kể nhẹ nhàng, đầy châm biếm, ông cho thấy cách mà quyền lực có thể làm băng hoại đạo đức con người, biến những người từng nhiệt thành thành kẻ nhẫn tâm, lạnh lùng vì lợi ích cá nhân.
Bên cạnh đó, tác phẩm còn thể hiện sự trăn trở sâu sắc của tác giả về số phận những con người nhỏ bé trong vòng xoáy lịch sử. Người nông dân, đối tượng được cho là “cần giải phóng” lại trở thành nạn nhân của chính những sai lầm mang danh nghĩa cách mạng. Thông qua lăng kính đầy nhân văn nhưng không né tránh hiện thực, Ba Người Khác trở thành một trong những tác phẩm có giá trị phản tỉnh sâu sắc về lịch sử.
Với lối kể chuyện điềm tĩnh, giàu chiều sâu và không ít châm biếm nhẹ nhàng nhưng sắc bén, Ba Người Khác khẳng định bản lĩnh nghệ thuật và sự dấn thân không ngừng nghỉ của Tô Hoài trên con đường văn chương. Đây là một tác phẩm có giá trị nhân văn sâu sắc, không chỉ giúp độc giả hiểu rõ hơn về một giai đoạn lịch sử phức tạp mà còn là lời nhắc nhở về sự tỉnh táo, trách nhiệm và đạo đức trong mọi hành động của con người.
