Đôi Lứa Xứng Đôi của Nam Cao là một truyện ngắn đặc sắc, thể hiện rõ phong cách hiện thực và nhân đạo sâu sắc của ông – người được xem là cây bút tiêu biểu nhất của văn học Việt Nam giai đoạn 1930–1945. Tác phẩm không chỉ phơi bày những mâu thuẫn xã hội đương thời mà còn soi chiếu vào bản chất con người với tất cả sự phức tạp, yếu đuối và khát vọng được yêu thương, được sống đúng với mình.
Câu chuyện xoay quanh hai nhân vật chính: Long – một anh giáo nghèo, trí thức tiểu tư sản, và bà cụ hàng xóm – người luôn lo lắng chuyện chồng con của con gái mình là cô Lộc. Long vốn là người học rộng, hiền lành, có chí tiến thủ nhưng luôn sống trong cảnh túng quẫn. Anh bị dằn vặt giữa lý tưởng sống cao đẹp và hiện thực cơm áo chật vật. Trong khi đó, bà cụ hàng xóm – với tính toán và định kiến của người mẹ nông thôn – chỉ mong gả con cho một người có “tương lai chắc chắn”, không phải “anh giáo nghèo”.
Tình huống truyện được xây dựng tự nhiên, giản dị nhưng chứa đựng ý nghĩa sâu xa. Khi nghe bà cụ nói về việc chọn chồng cho con, Long cảm thấy tủi hổ và xót xa. Anh nhận ra mình không chỉ bị nghèo đói về vật chất mà còn bị xã hội xem thường, bị gạt ra bên lề của hạnh phúc. Trong ánh mắt của người đời, anh không xứng đáng với một cô gái “có giá”. Từ đó, Nam Cao khắc họa nỗi bi kịch tinh thần của người trí thức nghèo – những con người có học, có tâm nhưng bị hiện thực khắc nghiệt đẩy đến chỗ bế tắc, mất niềm tin vào giá trị bản thân.
Điều khiến Đôi Lứa Xứng Đôi trở nên nổi bật là cách Nam Cao nhìn con người với lòng thương cảm sâu sắc. Ông không lên án gay gắt mà dùng giọng văn nhẹ nhàng, chua xót, để người đọc tự cảm nhận nỗi cô đơn và bất lực của nhân vật. Ẩn sau câu chuyện tình dang dở là lời tố cáo mạnh mẽ xã hội phân biệt giàu nghèo, đồng thời là tiếng nói trân trọng phẩm giá, trí tuệ và khát vọng sống chân thành của con người.
Nam Cao, với bút pháp hiện thực tinh tế, đã biến những chi tiết đời thường – như một cuộc trò chuyện, một ánh nhìn, một lời từ chối – thành tấm gương phản chiếu sự khốn cùng của tầng lớp trí thức nghèo trước cách đánh giá nông cạn của xã hội vật chất hóa. Đôi Lứa Xứng Đôi vì thế không chỉ là câu chuyện về một mối tình không thành, mà còn là bản nhạc buồn về kiếp người, về ước mơ và nỗi đau của những kẻ muốn vươn lên nhưng bị trói buộc bởi nghèo đói và định kiến.
Tác phẩm thể hiện rõ tài năng và tấm lòng nhân đạo của Nam Cao: thấu hiểu nỗi khổ của con người, trân trọng cái thiện, và tin vào phẩm giá của những kẻ bị xã hội coi thường. Đôi Lứa Xứng Đôi vì thế là một mảnh ghép nhỏ nhưng sáng giá trong toàn bộ thế giới nhân vật của Nam Cao – nơi cái nghèo không giết chết nhân cách, mà chỉ làm nổi bật hơn khát vọng được sống, được yêu và được làm người.
