Mặc Tử và Biệt Mặc của Nguyễn Hiến Lê là một trong những công trình nghiên cứu triết học phương Đông hiếm hoi được trình bày bằng ngòi bút vừa uyên bác vừa mạch lạc, giúp độc giả hiện đại hiểu rõ hơn về một trong những nhà tư tưởng vĩ đại nhưng ít được biết đến trong lịch sử Trung Hoa cổ đại – Mặc Tử. Tác phẩm không chỉ là sự giới thiệu về tư tưởng Mặc học, mà còn là cuộc đối thoại sâu sắc giữa triết lý nhân sinh cổ xưa và những vấn đề muôn thuở của con người hôm nay.
Nguyễn Hiến Lê, với phong cách biên khảo đặc trưng – nghiêm cẩn, khách quan và giản dị – đã dẫn dắt người đọc đi qua đời sống và tư tưởng của Mặc Tử, một triết gia sống vào thời Chiến Quốc, khi xã hội Trung Hoa chìm trong loạn lạc và các học phái đua nhau tranh luận về con đường trị quốc, an dân. Trong bối cảnh đó, Mặc Tử xuất hiện như một tiếng nói khác biệt, đối lập với Nho gia và Khổng Tử – ông đề cao “kiêm ái” (yêu thương bình đẳng), “phi công” (chống chiến tranh), và “thượng hiền” (trọng dụng người có tài đức hơn địa vị).
Nguyễn Hiến Lê đã khéo léo phân tích từng khái niệm cốt lõi của Mặc học, làm sáng tỏ tinh thần thực tiễn và lý tưởng nhân đạo của triết thuyết này. Theo Mặc Tử, con người nên hành động vì lợi ích chung của thiên hạ chứ không phải vì tư lợi cá nhân hay dòng tộc. Ông cho rằng nếu mọi người đều biết yêu thương nhau như chính bản thân mình, thì thiên hạ sẽ không còn tranh chấp, và chiến tranh sẽ không có lý do để tồn tại. Đây là tư tưởng mang tính cách mạng trong một thời đại mà trật tự xã hội dựa trên tôn ti và lợi ích dòng họ.
Điều khiến Mặc Tử và Biệt Mặc trở nên đặc biệt không chỉ ở nội dung triết học, mà còn ở cách Nguyễn Hiến Lê so sánh và đối chiếu tư tưởng của Mặc Tử với các học phái khác như Nho gia, Đạo gia và Pháp gia. Ông cho thấy Mặc học từng là một trong “Bách gia chư tử” có ảnh hưởng mạnh mẽ, nhưng vì đi ngược lại với tư tưởng chính thống của Nho giáo nên dần bị lãng quên. Tuy nhiên, những giá trị mà Mặc Tử để lại – tinh thần bình đẳng, lòng vị tha, sự tiết kiệm, và tính nhân bản trong hành động – vẫn có ý nghĩa sâu sắc với thời đại hiện nay.
Nguyễn Hiến Lê cũng dành phần cuối cuốn sách để nói về “Biệt Mặc” – những học trò và người kế thừa tư tưởng Mặc Tử, những người đã cố gắng bảo tồn và phát triển Mặc học qua nhiều thế kỷ. Tuy không còn giữ được sức ảnh hưởng mạnh như ban đầu, nhưng chính họ đã giúp triết thuyết này không hoàn toàn bị mai một, trở thành một phần quan trọng trong di sản tư tưởng Á Đông.
Mặc Tử và Biệt Mặc không chỉ là một công trình khảo cứu triết học, mà còn là lời tri ân của Nguyễn Hiến Lê đối với một bậc hiền triết luôn đặt con người làm trung tâm của triết lý hành động. Tác phẩm giúp người đọc nhận ra rằng, dù cách đây hơn hai ngàn năm, Mặc Tử đã nói lên những điều vẫn còn cấp thiết hôm nay: sống nhân ái, công bằng và vì lợi ích chung. Với văn phong sáng rõ, lập luận chặt chẽ và chiều sâu tư tưởng, đây là một trong những cuốn sách tiêu biểu nhất của Nguyễn Hiến Lê dành cho những ai muốn tìm hiểu triết học phương Đông một cách nghiêm túc và đầy cảm hứng.
