Phong Trào Duy Tân Ở Bắc, Trung, Nam của Sơn Nam là một công trình khảo cứu lịch sử – văn hóa có giá trị đặc biệt, ghi lại một trong những giai đoạn sôi động và đầy khát vọng trong tiến trình canh tân của dân tộc Việt Nam đầu thế kỷ XX. Bằng giọng văn mạch lạc, gần gũi nhưng chứa đựng chiều sâu tri thức, Sơn Nam đã tái hiện một cách sinh động hành trình của các sĩ phu yêu nước từ ba miền Bắc – Trung – Nam trong nỗ lực tìm con đường đổi mới đất nước, giữa bối cảnh xã hội bị đặt dưới ách thống trị của thực dân Pháp và sự khủng hoảng của tư tưởng phong kiến.
Khởi đầu từ những ảnh hưởng của trào lưu tư tưởng cải cách ở Trung Hoa và Nhật Bản, phong trào Duy Tân ở Việt Nam đã lan tỏa mạnh mẽ với nhiều hình thức: vận động khai dân trí, chấn dân khí, hậu dân sinh; mở trường học mới, phát triển công thương nghiệp, và cổ vũ tinh thần độc lập dân tộc. Sơn Nam dẫn dắt người đọc qua từng vùng đất, từng nhân vật tiêu biểu, từ Phan Bội Châu, Phan Châu Trinh, Huỳnh Thúc Kháng ở miền Trung, đến Nguyễn Quyền, Lương Văn Can với Đông Kinh Nghĩa Thục ở miền Bắc, và các phong trào khuyến học, thương nghiệp yêu nước ở Nam Kỳ.
Điều đặc biệt ở Phong Trào Duy Tân Ở Bắc, Trung, Nam là cách Sơn Nam không chỉ thuật lại sự kiện, mà còn làm sống dậy tinh thần canh tân – tinh thần của những con người dám nghĩ, dám hành động, dù biết rằng con đường họ đi sẽ đầy chông gai. Ông cho thấy Duy Tân không chỉ là phong trào chính trị, mà còn là một cuộc cách mạng tư tưởng, nhằm đánh thức dân tộc khỏi sự mê ngủ của những quan niệm cũ kỹ, mở ra kỷ nguyên mới cho dân trí và lòng yêu nước.
Tác giả dành sự trân trọng sâu sắc cho những nỗ lực văn hóa và giáo dục của phong trào. Từ việc truyền bá chữ Quốc ngữ, xây dựng trường học kiểu mới, đến phong trào dùng hàng nội, bỏ thói quen tiêu xài xa hoa – tất cả đều được Sơn Nam trình bày với thái độ trân quý, xem đó là nền tảng của tinh thần tự cường dân tộc. Ông cũng không né tránh khi phân tích những nguyên nhân khiến phong trào Duy Tân thất bại: sự đàn áp khốc liệt của thực dân, sự chia rẽ trong hàng ngũ sĩ phu, và giới hạn của tầm nhìn thời đại. Tuy vậy, qua cái nhìn của Sơn Nam, thất bại ấy không hề u tối, mà là hạt mầm cho các phong trào cách mạng sau này.
Bằng giọng kể dung dị mà thấm đẫm lòng yêu nước, Phong Trào Duy Tân Ở Bắc, Trung, Nam không chỉ là một công trình lịch sử, mà còn là một tác phẩm gợi suy tư về vận mệnh dân tộc. Cuốn sách cho thấy rõ rằng tinh thần Duy Tân – tinh thần tự chủ, khai minh và can đảm đổi mới – vẫn còn nguyên giá trị trong mọi thời đại. Dưới ngòi bút của Sơn Nam, lịch sử không còn khô khan, mà trở thành câu chuyện của những con người mang trong mình khát vọng vượt lên, để tìm lại ánh sáng cho non sông Việt.
