Gương Hy Sinh của Nguyễn Hiến Lê là một cuốn sách thấm đẫm tinh thần nhân văn, tập trung vào phẩm chất mà ông xem là cốt lõi của đời sống đạo đức: sự hy sinh. Không phải những hành động lớn lao, cũng không phải những câu chuyện bi tráng, mà là những hy sinh thầm lặng, bền bỉ và thường bị bỏ quên giữa dòng đời vội vã. Tác phẩm thể hiện quan niệm quen thuộc nhưng sâu sắc của Nguyễn Hiến Lê: những giá trị bền vững đều được xây dựng từ những lựa chọn có ý nghĩa nhưng không phô trương, từ tinh thần sống cho người khác mà vẫn giữ được sự tự trọng và nhân cách của bản thân.
Tác giả dẫn dắt người đọc qua nhiều gương mặt cụ thể – những con người, đôi khi rất bình thường, nhưng sống với một lý tưởng vượt lên trên lợi ích cá nhân. Đó có thể là người cha âm thầm chịu đựng gian khó để con cái học hành tử tế, người mẹ dành cả đời dồn tâm sức cho hạnh phúc của gia đình, người làm việc thiện nguyện không cần được biết tên, hay những cá nhân dám chấp nhận thiệt thòi để bảo vệ lẽ phải. Mỗi câu chuyện đều mang một sắc thái riêng, nhưng chia sẻ cùng một điểm chung: họ hy sinh không để được tôn vinh, mà vì trong tâm họ có một niềm tin sâu sắc rằng điều đúng đắn đáng được thực hiện, dù không ai nhìn thấy.
Với văn phong giản dị nhưng chính xác, Nguyễn Hiến Lê phân tích bản chất của sự hy sinh dưới góc độ đạo đức và tâm lý. Theo ông, hy sinh không phải là hành động cam chịu hay đánh mất bản thân, mà là khả năng đặt giá trị cao hơn cái “tôi” nhỏ bé: trách nhiệm, nghĩa tình, lý tưởng, danh dự. Tác giả chỉ ra rằng người có tinh thần hy sinh thường có nội lực lớn, biết chế ngự ham muốn cá nhân, biết nhìn xa hơn những lợi ích trước mắt. Điều này giúp họ đứng vững trước thử thách, biết chọn lựa điều khó nhưng đúng, thay vì điều dễ nhưng sai. Nhờ vậy, sự hy sinh trở thành nền tảng của nhân cách và là yếu tố tạo nên những mối quan hệ chân thành.
Một điểm đáng chú ý trong Gương Hy Sinh là cách Nguyễn Hiến Lê lý giải sự mâu thuẫn nội tại của con người: ai cũng có phần vị kỷ, nhưng cũng có phần lý tưởng và lòng trắc ẩn. Sự hy sinh, theo ông, là quá trình liên tục lựa chọn phần cao thượng hơn trong bản thân mình. Quá trình ấy không bao giờ dễ dàng, nhưng lại là con đường giúp ta trưởng thành, biết sống rộng lượng hơn và thấu hiểu hơn. Tác giả cũng nhắc rằng hy sinh thực sự phải đến từ sự tự nguyện, từ ý thức rõ ràng về giá trị của hành động, chứ không phải sự ép buộc hay mong cầu được ghi nhận.
Cuối cùng, tác phẩm không chỉ là những tấm gương đạo đức mà còn là lời mời gọi sống đẹp hơn. Sự hy sinh, khi được thực hiện bằng tấm lòng sáng, có thể trở thành nguồn sức mạnh tinh thần cho gia đình, cộng đồng và cả xã hội. Gương Hy Sinh là cuốn sách giúp người đọc lặng lại, nhìn sâu vào chính mình và nhận ra rằng động lực cao đẹp nhất của con người không nằm ở điều mình nhận được, mà ở điều mình sẵn sàng trao đi.
