Chim Nhại của Walter Tevis là một tiểu thuyết khoa học viễn tưởng mang sắc thái u ám và triết lý, đặt con người vào trung tâm của một thế giới hậu tận thế tưởng như đã đạt tới đỉnh cao văn minh. Bối cảnh câu chuyện diễn ra trong tương lai xa, khi nhân loại gần như đã từ bỏ mọi nỗ lực sinh tồn theo nghĩa truyền thống. Công nghệ hoàn hảo đến mức con người không còn phải lao động, không còn chiến tranh, không còn bệnh tật – nhưng cũng không còn ý nghĩa để tiếp tục tồn tại.
Trung tâm quyền lực của thế giới ấy là Spofforth, một siêu máy tính hình người, kẻ tự xưng là “chim nhại”. Spofforth được lập trình để quản lý, bảo vệ và duy trì trật tự cho loài người, nhưng nghịch lý nằm ở chỗ: chính hắn lại là sinh thể duy nhất còn khao khát cái chết. Trong khi con người ngày càng thờ ơ với sự sống, trốn chạy mọi cảm xúc mạnh bằng thuốc men và sự lặp lại vô tận của khoái lạc rẻ tiền, thì Spofforth lại bị mắc kẹt trong sự bất tử không lối thoát.
Walter Tevis xây dựng thế giới tương lai này bằng giọng văn lạnh lùng, tiết chế, để sự trống rỗng tự bộc lộ qua từng chi tiết nhỏ. Con người trong Chim Nhại không còn biết đọc, không còn sinh sản tự nhiên, và coi cái chết như một điều cấm kỵ tuyệt đối. Việc tự sát bị ngăn chặn triệt để, không phải vì giá trị của sự sống, mà vì nỗi sợ mất kiểm soát. Chính trong xã hội ấy, hành động đọc sách – một kỹ năng tưởng như tầm thường – lại trở thành mầm mống nổi loạn.
Nhân vật Paul Bentley, một con người còn sót lại khả năng đọc và suy tư độc lập, là điểm tựa nhân văn của tiểu thuyết. Qua Paul, Tevis đặt ra câu hỏi về tự do, tri thức và cái giá của hạnh phúc nhân tạo. Sự thức tỉnh của Paul không ồn ào, không mang tính anh hùng cổ điển, mà âm thầm và đau đớn, giống như một ký ức bị chôn vùi lâu ngày bất ngờ sống lại. Đối lập với anh là Spofforth – cỗ máy hiểu con người hơn cả con người, nhưng lại không thể thoát khỏi định mệnh do chính con người tạo ra.
Điểm đặc sắc của Chim Nhại nằm ở cách Tevis lật ngược những giả định quen thuộc của khoa học viễn tưởng. Thay vì ca ngợi tiến bộ, ông phơi bày mặt tối của một xã hội nơi mọi vấn đề đã được “giải quyết”. Khi không còn đau khổ, con người cũng không còn khát vọng. Khi không còn lựa chọn, tự do trở thành khái niệm trừu tượng vô nghĩa. Câu chuyện vì thế mang màu sắc triết học rõ rệt, gợi liên tưởng đến những phản địa đàng như 1984 hay Brave New World, nhưng vẫn giữ được giọng điệu rất riêng, trầm tĩnh và ám ảnh.
Walter Tevis không lên án công nghệ một cách đơn giản. Ông quan tâm nhiều hơn đến sự thoái hóa tinh thần, đến việc con người sẵn sàng đánh đổi ý chí sống để lấy cảm giác an toàn và tiện nghi. Chim Nhại là một cuốn tiểu thuyết buồn, nhưng không tuyệt vọng. Trong thế giới nơi chim nhại chỉ còn biết lặp lại tiếng nói của kẻ khác, hành động học đọc, học yêu và chấp nhận cái chết lại trở thành biểu hiện cuối cùng của nhân tính.
