21 Năm Viện Trợ Mỹ Ở Việt Nam (1954–1975) của Đặng Phong là một công trình nghiên cứu kinh tế – lịch sử có giá trị đặc biệt, giúp người đọc nhìn lại chiến tranh Việt Nam từ một góc độ ít được khai thác: dòng chảy viện trợ kinh tế và tài chính của Hoa Kỳ vào miền Nam Việt Nam trong hơn hai thập niên. Thay vì tiếp cận chiến tranh chủ yếu qua quân sự hay chính trị, cuốn sách đặt trọng tâm vào cấu trúc kinh tế, cơ chế vận hành và những hệ quả sâu xa của viện trợ đối với xã hội Việt Nam thời kỳ đó.
Đặng Phong là một trong những nhà sử học kinh tế hàng đầu Việt Nam, nổi tiếng với lối viết chặt chẽ, giàu tư liệu và đặc biệt thận trọng trong đánh giá. Trong 21 Năm Viện Trợ Mỹ Ở Việt Nam (1954–1975), ông sử dụng khối lượng lớn tài liệu lưu trữ, báo cáo kinh tế, số liệu ngân sách và văn bản hành chính của cả phía Việt Nam Cộng hòa lẫn Hoa Kỳ. Nhờ đó, cuốn sách không mang tính tuyên truyền hay kết luận cảm tính, mà tạo dựng một bức tranh kinh tế cụ thể, có chiều sâu và nhiều lớp lang.
Nội dung cuốn sách làm rõ quy mô, hình thức và mục tiêu của viện trợ Mỹ tại miền Nam Việt Nam. Viện trợ không chỉ bao gồm quân sự, mà còn trải rộng trên các lĩnh vực như tài chính, tiền tệ, thương mại, nông nghiệp, công nghiệp nhẹ, giao thông và tiêu dùng. Đặng Phong phân tích cách viện trợ được sử dụng để duy trì bộ máy chính quyền, ổn định đời sống đô thị và hỗ trợ chiến tranh, đồng thời chỉ ra mối quan hệ chặt chẽ giữa viện trợ và cấu trúc kinh tế phụ thuộc.
Một trong những luận điểm quan trọng của cuốn sách là tác động hai mặt của viện trợ Mỹ. Ở một phía, viện trợ giúp miền Nam duy trì mức sống đô thị tương đối cao trong bối cảnh chiến tranh kéo dài, tạo ra sự sôi động về hàng hóa, dịch vụ và tiêu dùng. Ở phía khác, nó làm méo mó nền kinh tế, kìm hãm sự phát triển nội lực, khuyến khích nhập khẩu thay vì sản xuất, và tạo ra một cơ cấu kinh tế lệ thuộc nặng nề vào nguồn tài chính bên ngoài. Khi viện trợ suy giảm hoặc chấm dứt, những điểm yếu này nhanh chóng bộc lộ.
Cuốn sách cũng đi sâu phân tích các vấn đề tiền tệ và lạm phát, vai trò của đồng đô-la, cơ chế chi tiêu ngân sách và những hệ lụy xã hội phát sinh từ nền kinh tế chiến tranh. Đặng Phong không né tránh việc chỉ ra những bất cập trong quản lý kinh tế, nạn tham nhũng, lãng phí và sự phân hóa giàu nghèo ngày càng rõ nét tại các đô thị miền Nam trong giai đoạn này. Những phân tích này giúp người đọc hiểu rằng chiến tranh không chỉ tàn phá bằng bom đạn, mà còn để lại những vết hằn lâu dài trong cấu trúc kinh tế và xã hội.
Điểm mạnh của 21 Năm Viện Trợ Mỹ Ở Việt Nam (1954–1975) nằm ở giọng điệu điềm tĩnh, phân tích lạnh và tôn trọng sự phức tạp của lịch sử. Tác giả không đơn giản hóa vấn đề thành đúng – sai, mà cho thấy cách các quyết định kinh tế được đưa ra trong bối cảnh chính trị và quân sự đầy áp lực. Qua đó, người đọc có thể hiểu rõ hơn vì sao nền kinh tế miền Nam vận hành như vậy, và vì sao nó khó có khả năng tự đứng vững khi nguồn viện trợ bên ngoài cạn kiệt.
Với giá trị tư liệu cao và cách tiếp cận nghiêm cẩn, 21 Năm Viện Trợ Mỹ Ở Việt Nam (1954–1975) không chỉ là một cuốn sách lịch sử kinh tế, mà còn là chìa khóa để hiểu sâu hơn về chiến tranh Việt Nam, về mối quan hệ giữa viện trợ, chiến tranh và phát triển, cũng như những bài học dài hạn về sự phụ thuộc kinh tế trong bối cảnh xung đột và chia cắt đất nước.
