Nam Bộ Với Triều Nguyễn và Huế Xưa của Nguyễn Đắc Xuân là một công trình nghiên cứu lịch sử – văn hóa có chiều sâu, tập trung làm rõ mối quan hệ gắn bó nhưng nhiều lớp lang giữa vùng đất Nam Bộ với triều Nguyễn và kinh đô Huế trong suốt quá trình hình thành, mở rộng và vận hành của nhà nước phong kiến cuối cùng ở Việt Nam. Cuốn sách không chỉ khảo cứu sự kiện, mà còn truy tìm những sợi dây liên hệ âm thầm nhưng bền bỉ giữa trung tâm quyền lực và vùng đất phương Nam năng động.
Xuất phát từ cách nhìn lịch sử toàn diện, Nguyễn Đắc Xuân đặt Nam Bộ vào vị trí không phải là “ngoại vi” của triều Nguyễn, mà là một trong những không gian quyết định sự tồn tại và phát triển của triều đại này. Từ thời các chúa Nguyễn mở cõi cho đến khi Gia Long thống nhất đất nước và lập nên triều Nguyễn, Nam Bộ hiện lên như vùng đất chiến lược, nơi cung cấp nhân lực, vật lực và cả động lực chính trị cho vương triều mới. Tác giả phân tích rõ vai trò của Gia Định không chỉ là căn cứ quân sự, mà còn là cái nôi quyền lực góp phần định hình triều Nguyễn ngay từ buổi đầu.
Một điểm nổi bật của cuốn sách là việc làm sáng tỏ mối liên hệ hai chiều giữa Nam Bộ và Huế. Không chỉ Huế tác động đến Nam Bộ thông qua bộ máy hành chính, luật lệ và chính sách cai trị, mà Nam Bộ cũng in dấu ấn sâu sắc lên đời sống chính trị, kinh tế và văn hóa của kinh đô. Tác giả chỉ ra sự hiện diện của nhiều nhân vật xuất thân từ Nam Bộ trong triều đình Huế, cũng như ảnh hưởng của tư duy thực tiễn, cởi mở của vùng đất mới đối với cách điều hành quốc gia của nhà Nguyễn.
Cuốn sách dành nhiều trang để khảo cứu các dấu tích lịch sử cụ thể, từ hệ thống thành lũy, đồn trấn, đến các nhân vật, sự kiện và tư liệu liên quan đến quá trình gắn kết giữa Nam Bộ và Huế. Với thế mạnh là một nhà nghiên cứu gắn bó lâu năm với Huế, Nguyễn Đắc Xuân đặc biệt chú trọng khai thác tư liệu địa phương, văn bản triều Nguyễn và ký ức lịch sử còn lưu lại trong không gian cố đô. Nhờ đó, Nam Bộ Với Triều Nguyễn và Huế Xưa không chỉ mang tính học thuật, mà còn có chiều sâu văn hóa và ký ức.
Tác phẩm cũng gợi mở nhiều suy ngẫm về sự khác biệt và tương tác vùng miền trong lịch sử Việt Nam. Nam Bộ với đặc trưng xã hội linh hoạt, ít bị ràng buộc bởi lễ giáo truyền thống, khi đặt trong khuôn khổ triều Nguyễn vốn chịu ảnh hưởng nặng của Nho giáo, đã tạo nên những va chạm và điều chỉnh đáng chú ý. Qua cách phân tích của tác giả, người đọc có thể nhận ra những nỗ lực dung hòa giữa mô hình nhà nước trung ương tập quyền và thực tế đa dạng của các vùng đất mới mở.
Về văn phong, cuốn sách giữ giọng điệu điềm đạm, giàu thông tin nhưng không khô cứng. Cách trình bày mạch lạc, kết hợp giữa khảo cứu tư liệu và phân tích lịch sử giúp tác phẩm phù hợp với cả giới nghiên cứu lẫn độc giả quan tâm đến lịch sử triều Nguyễn và tiến trình hình thành Nam Bộ.
Nam Bộ Với Triều Nguyễn và Huế Xưa vì thế không chỉ góp phần bổ sung nhận thức về triều Nguyễn, mà còn giúp người đọc hiểu rõ hơn vai trò của Nam Bộ trong cấu trúc lịch sử Việt Nam, như một không gian vừa xa kinh đô về địa lý, vừa gần gũi về số phận lịch sử.
