Bước Mở Đầu Của Sự Thiết Lập Hệ Thống Thuộc Địa Pháp Ở Việt Nam của Nguyễn Xuân Thọ là một công trình nghiên cứu lịch sử có giá trị học thuật cao, nằm trong bộ Góc Nhìn Sử Việt, tập trung phân tích giai đoạn khởi đầu của quá trình Pháp từng bước áp đặt ách thống trị thuộc địa tại Việt Nam. Thay vì nhìn chủ nghĩa thực dân như một kết quả tất yếu hay một biến cố diễn ra trong thời gian ngắn, cuốn sách cho thấy đây là một tiến trình dài, phức tạp, được chuẩn bị kỹ lưỡng cả về quân sự, chính trị, kinh tế lẫn tư tưởng.
Tác phẩm đặt trọng tâm vào nửa sau thế kỷ XIX, giai đoạn Pháp bắt đầu can thiệp ngày càng sâu vào Việt Nam thông qua các hoạt động truyền giáo, thương mại, ngoại giao và cuối cùng là xâm lược quân sự. Nguyễn Xuân Thọ không chỉ khảo sát các cuộc tấn công quân sự như ở Đà Nẵng hay Gia Định, mà đặc biệt chú ý đến những điều kiện tiền đề đã tạo thuận lợi cho sự can thiệp ấy. Qua đó, người đọc thấy rõ sự đan xen giữa các yếu tố bên ngoài và những khủng hoảng nội tại của triều Nguyễn trong buổi giao thời đầy biến động.
Một điểm nổi bật của cuốn sách là cách tác giả phân tích vai trò của các thế lực và cá nhân trong tiến trình thiết lập hệ thống thuộc địa. Không chỉ có chính quyền Pháp, mà còn có các giáo sĩ, thương nhân, nhà ngoại giao và những nhóm lợi ích khác cùng tham gia vào quá trình mở đường cho chủ nghĩa thực dân. Nguyễn Xuân Thọ cho thấy hoạt động truyền giáo không đơn thuần mang tính tôn giáo, mà nhiều khi gắn liền với mục tiêu chính trị và chiến lược của nước Pháp. Những xung đột quanh vấn đề đạo Thiên Chúa, từ đó, được đặt trong bối cảnh rộng hơn của cuộc va chạm giữa hai mô hình văn minh và quyền lực.
Ở chiều ngược lại, cuốn sách dành nhiều trang phân tích phản ứng của triều Nguyễn trước sự xâm nhập ngày càng gia tăng của phương Tây. Thay vì nhìn triều đình Huế như một khối thống nhất, tác giả chỉ ra sự lúng túng, phân hóa và mâu thuẫn trong nội bộ giới cầm quyền. Những lựa chọn chính sách mang tính đối phó, thiếu tầm nhìn dài hạn, cùng với tư duy bảo thủ và nỗi lo giữ gìn trật tự cũ, đã góp phần làm suy yếu khả năng kháng cự trước một đối thủ có ưu thế vượt trội về quân sự và tổ chức.
Cuốn sách cũng làm rõ cách người Pháp từng bước chuyển từ can thiệp hạn chế sang việc xây dựng một hệ thống cai trị có cấu trúc. Các hiệp ước, thỏa thuận ngoại giao và biện pháp hành chính ban đầu được phân tích như những viên gạch đầu tiên trong việc hình thành bộ máy thuộc địa. Qua đó, thuộc địa không hiện lên như một kết quả tức thời của chiến tranh, mà là sản phẩm của một chiến lược lâu dài, biết tận dụng cả bạo lực lẫn luật lệ.
Về phương pháp nghiên cứu, Bước Mở Đầu Của Sự Thiết Lập Hệ Thống Thuộc Địa Pháp Ở Việt Nam cho thấy sự công phu trong việc sử dụng và đối chiếu tư liệu, bao gồm cả nguồn Pháp và nguồn Việt. Cách tiếp cận này giúp tác phẩm tránh được cái nhìn phiến diện, đồng thời làm rõ những khác biệt trong cách mỗi bên lý giải cùng một sự kiện lịch sử. Văn phong chặt chẽ, nghiêm túc nhưng không quá khô cứng, phù hợp với độc giả nghiên cứu lịch sử cũng như những người quan tâm đến giai đoạn cận đại Việt Nam.
Với cách tiếp cận tỉnh táo và giàu chiều sâu, cuốn sách của Nguyễn Xuân Thọ không chỉ giúp hiểu rõ bước khởi đầu của hệ thống thuộc địa Pháp ở Việt Nam, mà còn gợi mở những suy ngẫm quan trọng về mối quan hệ giữa khủng hoảng nội tại và áp lực ngoại xâm trong những bước ngoặt quyết định của lịch sử dân tộc.
