Bánh Xe Khứ Quốc của Phan Trần Chúc là một tác phẩm lịch sử – chính luận mang màu sắc bi kịch, phản ánh sâu sắc tâm thế của trí thức Việt Nam trước những biến động dữ dội của thời cận đại. Cuốn sách không phải là một biên niên sử khô khan, cũng không đơn thuần là một truyện kể lịch sử, mà là sự kết hợp giữa khảo cứu, tự sự và suy tư, qua đó phác họa số phận của con người và đất nước trong vòng quay nghiệt ngã của lịch sử.
Lấy hình ảnh “bánh xe” làm ẩn dụ trung tâm, Phan Trần Chúc gợi ra cảm giác về một guồng máy lịch sử không ngừng chuyển động, cuốn theo cá nhân, triều đại và cả quốc gia vào những ngã rẽ không thể đảo ngược. “Khứ quốc” không chỉ là rời bỏ đất nước theo nghĩa vật lý, mà còn là trạng thái tinh thần của một thời đại: khi những giá trị cũ sụp đổ, niềm tin lung lay, con người buộc phải rời xa những nền tảng quen thuộc để đối diện với một thực tại mới đầy bất trắc.
Nội dung tác phẩm xoay quanh những biến cố chính trị – xã hội lớn, gắn với sự suy tàn của trật tự phong kiến và sự xâm nhập ngày càng sâu của quyền lực ngoại bang. Tuy nhiên, điểm nổi bật của Bánh Xe Khứ Quốc không nằm ở việc liệt kê sự kiện, mà ở cách tác giả tập trung khắc họa thân phận con người trong cơn biến động ấy. Các nhân vật hiện lên với tâm trạng giằng xé giữa trung quân và ái quốc, giữa bổn phận cá nhân và vận mệnh dân tộc, giữa khát vọng giữ gìn truyền thống và nỗi bất lực trước thời thế đổi thay.
Phan Trần Chúc nhìn lịch sử bằng con mắt vừa tỉnh táo vừa u hoài. Ông không lý tưởng hóa quá khứ, cũng không dễ dàng quy kết trách nhiệm cho một cá nhân hay một thế lực duy nhất. Qua những trang viết mang tính chiêm nghiệm, lịch sử hiện ra như kết quả của nhiều lực tác động chồng chéo: sự bảo thủ của triều đình, sự yếu kém trong cải cách, áp lực từ phương Tây và cả những giới hạn nội tại của xã hội truyền thống. Chính cách nhìn này khiến tác phẩm vượt ra ngoài khuôn khổ của một cuốn sách kể chuyện xưa, để trở thành một bản suy tư về quy luật thịnh suy của quốc gia.
Về phương diện tư tưởng, Bánh Xe Khứ Quốc phản ánh rõ nỗi day dứt của tầng lớp sĩ phu trước câu hỏi lớn: đi hay ở, đổi mới hay bảo thủ, giữ đạo cũ hay tìm con đường khác cho dân tộc. Những trăn trở ấy không được trình bày bằng diễn ngôn hô hào, mà thấm dần qua từng câu chuyện, từng chi tiết, tạo nên một không khí trầm lắng và nhiều suy ngẫm.
Văn phong của Phan Trần Chúc mang dấu ấn của lối viết lịch sử – văn học đầu thế kỷ XX: chặt chẽ, mạch lạc, giàu chất tự sự nhưng vẫn giữ được sự nghiêm cẩn. Ngôn ngữ tiết chế, không cầu kỳ, song đủ sức gợi để người đọc cảm nhận được nỗi buồn thời đại và ý thức sâu sắc về sự mất mát.
Trong dòng sách viết về những bước ngoặt đau xót của lịch sử Việt Nam, Bánh Xe Khứ Quốc giữ một vị trí riêng biệt. Tác phẩm không chỉ giúp người đọc hiểu thêm về một giai đoạn đầy biến động, mà còn mở ra không gian suy tưởng về thân phận con người trước bánh xe lịch sử, nơi lựa chọn cá nhân nhiều khi trở nên nhỏ bé, nhưng ý thức và nhân cách vẫn là điều còn lại sau cùng.
