Nguyễn Văn Vĩnh của Nhất Tâm là một công trình biên khảo – chân dung nhân vật, tập trung khắc họa cuộc đời, tư tưởng và vai trò đặc biệt của Nguyễn Văn Vĩnh trong tiến trình chuyển biến văn hóa – tư tưởng Việt Nam đầu thế kỷ XX. Cuốn sách không chỉ kể lại tiểu sử một cá nhân, mà còn soi chiếu cả một thời đại giao thời, nơi xã hội Việt Nam đứng giữa truyền thống Nho học và làn sóng tư tưởng phương Tây đang tràn vào mạnh mẽ.
Tác phẩm đặt Nguyễn Văn Vĩnh trong bối cảnh lịch sử cụ thể của thời kỳ Pháp thuộc, khi chữ Quốc ngữ, báo chí, tư tưởng cải cách và khái niệm cá nhân bắt đầu hình thành rõ nét. Nhất Tâm nhìn Nguyễn Văn Vĩnh như một trong những người tiên phong quyết liệt nhất của quá trình hiện đại hóa văn hóa Việt Nam. Ông hiện lên không chỉ với tư cách một nhà báo, dịch giả, học giả, mà còn là một trí thức dám chấp nhận tranh cãi, cô độc và cả sự hiểu lầm để theo đuổi con đường mình tin là cần thiết cho sự khai mở dân trí.
Một điểm nổi bật của cuốn sách là cách tác giả phân tích tư tưởng Nguyễn Văn Vĩnh một cách tương đối toàn diện. Thay vì chỉ nhấn mạnh vào đóng góp đối với chữ Quốc ngữ hay báo chí, Nhất Tâm đi sâu vào quan niệm của Nguyễn Văn Vĩnh về văn minh, giáo dục, tự do cá nhân và vai trò của trí thức trong xã hội. Những quan điểm cấp tiến, đôi khi cực đoan của ông được đặt trong hoàn cảnh lịch sử cụ thể, giúp người đọc hiểu vì sao Nguyễn Văn Vĩnh vừa là người mở đường, vừa là nhân vật gây nhiều tranh luận gay gắt trong đời sống trí thức đương thời.
Cuốn sách cũng không né tránh những mặt phức tạp và mâu thuẫn trong cuộc đời Nguyễn Văn Vĩnh. Việc ông cộng tác với chính quyền bảo hộ, thái độ phê phán gay gắt Nho giáo truyền thống, hay cách tiếp cận phương Tây hóa triệt để đều được Nhất Tâm trình bày với giọng điệu tương đối tỉnh táo. Tác giả không cố biện minh hay lên án, mà để các sự kiện, tư liệu và lập luận tự nói lên những giới hạn cũng như bi kịch của một trí thức sống quá sớm so với xã hội của mình.
Về mặt tư liệu, Nguyễn Văn Vĩnh cho thấy nỗ lực tổng hợp nhiều nguồn: bài viết báo chí, trước tác, thư từ và các đánh giá của người đương thời. Nhờ đó, chân dung Nguyễn Văn Vĩnh hiện lên đa chiều, không bị đóng khung trong hình ảnh một “người hùng khai sáng” hay một “nhân vật gây tranh cãi”, mà là một con người cụ thể với lý tưởng, đam mê và những lựa chọn đầy rủi ro.
Văn phong của Nhất Tâm mang tính biên khảo rõ rệt, mạch lạc, chặt chẽ nhưng vẫn giữ được độ linh hoạt cần thiết để người đọc không bị cuốn sách trở nên nặng nề. Cách trình bày theo từng chặng đời và từng vấn đề tư tưởng giúp độc giả dễ theo dõi, đồng thời có điều kiện suy ngẫm sâu hơn về mối quan hệ giữa cá nhân trí thức và vận mệnh dân tộc.
Trong dòng sách viết về các nhân vật lịch sử – văn hóa Việt Nam đầu thế kỷ XX, Nguyễn Văn Vĩnh của Nhất Tâm có giá trị như một tài liệu giúp hiểu rõ hơn quá trình hình thành tư duy hiện đại ở Việt Nam. Cuốn sách không chỉ trả lời câu hỏi Nguyễn Văn Vĩnh là ai, mà còn gợi ra vấn đề lớn hơn: cái giá của sự tiên phong và những va đập không tránh khỏi khi một xã hội bước vào thời kỳ chuyển mình đầy đau đớn.
