“Ăn Mày Dĩ Vãng” của Chu Lai là một trong những tiểu thuyết chiến tranh nổi bật của văn học Việt Nam hiện đại, khắc họa sâu sắc thân phận và tâm hồn con người sau những năm tháng khói lửa. Khác với nhiều tác phẩm thiên về tái hiện chiến công, Chu Lai đi vào chiều sâu của ký ức, đào xới những dằn vặt, mất mát và cả sự khát khao hạnh phúc còn dang dở của những người lính trở về từ chiến tranh. Tác phẩm được xem như một bản hùng ca pha lẫn bi thương, là tiếng nói chiêm nghiệm của một thế hệ đã đi qua cuộc chiến và mang trong mình những vết thương không dễ hàn gắn.
Nhân vật trung tâm của tiểu thuyết là Trung tá Lực – một cựu chiến binh từng trải qua bao chiến dịch ác liệt. Trở về đời thường, ông sống trong sự chông chênh giữa ký ức chiến tranh và thực tại. Lực không chỉ phải đối diện với những di chứng tinh thần nặng nề, mà còn phải chống chọi với sự mất mát lớn nhất trong đời: mối tình dang dở với Thúy – người con gái ông từng yêu tha thiết nhưng không thể giữ được vì hoàn cảnh nghiệt ngã. Hình ảnh Lực hiện lên vừa bi tráng, vừa đầy tính nhân văn, gợi nên câu hỏi: người lính, sau khi đã hiến dâng tuổi trẻ cho đất nước, liệu có thể sống một đời bình yên như bao người khác?
Chu Lai khéo léo đan xen giữa hiện tại và quá khứ. Những trang viết về ký ức chiến trường hiện về như thước phim sống động: những trận đánh dữ dội, những người đồng đội đã ngã xuống, những phút giây đối mặt sinh tử. Nhưng đằng sau đó, tác giả cũng khắc họa những góc khuất sâu kín trong tâm hồn con người – sự cô đơn, niềm khao khát được yêu thương, được sống một đời trọn vẹn. Lực nhiều lần hồi tưởng về tình yêu với Thúy, và chính những hoài niệm ấy trở thành gánh nặng, khiến ông như một kẻ “ăn mày dĩ vãng” – sống bằng ký ức hơn là thực tại.
Điểm đặc biệt của “Ăn Mày Dĩ Vãng” là giọng văn mạnh mẽ, phóng khoáng nhưng không kém phần trữ tình. Chu Lai không né tránh hiện thực khắc nghiệt: chiến tranh để lại những vết sẹo không chỉ trên thân thể mà cả trong tâm hồn con người. Nhưng đồng thời, ông cũng thắp lên niềm tin ở khả năng con người có thể đứng dậy từ những đổ nát, tìm kiếm và gìn giữ giá trị nhân bản. Qua nhân vật Lực, tác giả gợi mở một thông điệp sâu sắc: ký ức chiến tranh là nỗi đau, nhưng cũng là nguồn sức mạnh, là phần máu thịt không thể tách rời của thế hệ đã đi qua bom đạn.
“Ăn Mày Dĩ Vãng” không chỉ đơn thuần là tiểu thuyết chiến tranh, mà còn là tác phẩm chiêm nghiệm về đời người, về cái giá của hòa bình và về sự cô đơn của những kẻ sống sót. Chu Lai đã khắc họa thành công một hình tượng người lính vừa bi tráng, vừa nhân bản, khiến tác phẩm có sức sống lâu bền trong lòng bạn đọc. Đây là cuốn tiểu thuyết không chỉ để đọc, mà còn để suy ngẫm, để lắng lại và cảm nhận sâu hơn về một giai đoạn lịch sử đầy máu lửa, nơi những con người đã hiến dâng cả tuổi trẻ mà đổi lấy bình yên cho mai sau.
