Bẫy-22 (nguyên tác Catch-22) của Joseph Heller là một trong những tiểu thuyết châm biếm kinh điển của văn học hiện đại, một tác phẩm dữ dội, thông minh và sâu sắc về sự phi lý của chiến tranh và cơ chế quyền lực. Được xuất bản lần đầu năm 1961, cuốn sách đã nhanh chóng trở thành biểu tượng văn hóa, tạo nên một khái niệm mới – “Catch-22” – để mô tả những tình huống nghịch lý, nơi con người bị mắc kẹt trong vòng luẩn quẩn của quy tắc, sự phi logic và bất công.
Bối cảnh của Bẫy-22 là Thế chiến II, tại một căn cứ không quân Mỹ đóng ở đảo Pianosa ngoài khơi nước Ý. Nhân vật chính – đại úy John Yossarian – là một phi công ném bom ngày càng tuyệt vọng trước sự điên rồ của chiến tranh. Anh không muốn tiếp tục bay thêm những nhiệm vụ nguy hiểm, nhưng lại không thể từ chối vì vướng vào chính cái bẫy mang tên “Catch-22”: nếu anh nói mình điên để được miễn nhiệm, thì rõ ràng anh đang hành xử hợp lý – và như vậy, không thể coi là điên. Còn nếu tiếp tục nhận nhiệm vụ thì tức là anh đủ điều kiện để bị xem là điên, nhưng khi đó lại không được phép ngừng bay. Một vòng nghịch lý hoàn hảo, khiến mọi nỗ lực phản kháng đều trở nên vô nghĩa.
Thông qua lối kể chuyện phi tuyến tính, dày đặc nhân vật và tình huống tưởng như ngớ ngẩn nhưng thấm đẫm sự thật cay đắng, Joseph Heller phơi bày sự vô lý và tàn nhẫn của guồng máy chiến tranh, nơi mạng sống con người bị coi nhẹ hơn thành tích, mệnh lệnh và danh lợi. Những sĩ quan cấp trên của Yossarian – từ đại tá Cathcart đến trung tá Korn – không quan tâm đến sinh mạng binh sĩ, mà chỉ tìm cách leo lên nấc thang quyền lực bằng cách tăng số lần xuất kích. Những người lính, thay vì chiến đấu vì lý tưởng, chỉ tìm cách sống sót, hoặc đắm chìm trong ảo tưởng, nỗi sợ và sự phi lý của đời sống quân ngũ.
Bẫy-22 không chỉ là một bản cáo trạng chống chiến tranh mà còn là một tiếng cười đen tối, một sự chế nhạo sâu cay đối với mọi cơ chế hành chính khép kín, nơi logic bị bóp méo bởi quyền lực và thủ tục. Với giọng văn trào phúng, giàu tính biểu tượng và nhịp kể dồn dập, Joseph Heller tạo ra một thế giới đầy mâu thuẫn, nơi sự tỉnh táo trở thành bất thường và sự điên rồ là điều bình thường.
Cuốn tiểu thuyết buộc người đọc phải đối diện với câu hỏi: điều gì khiến con người tiếp tục chấp nhận những thực tại phi lý? Và làm sao để giữ được nhân tính giữa cỗ máy nghiền nát cá nhân vì lợi ích tập thể mơ hồ?
Bẫy-22 là một tác phẩm không dễ đọc, nhưng vô cùng xứng đáng để nghiền ngẫm. Nó không chỉ ghi dấu trong văn chương Mỹ mà còn là lời cảnh báo mang tính toàn cầu về sự phi nhân trong guồng máy chiến tranh và hệ thống quyền lực. Một cuốn sách vừa khiến ta bật cười, vừa khiến ta rùng mình vì sự thật phía sau tiếng cười ấy.
