Cần Vương của Lê Dung và Mật Kháng Trịnh của Phan Trần Chúc là hai tác phẩm lịch sử tiêu biểu, cùng soi chiếu vào những giai đoạn khủng hoảng lớn của chế độ phong kiến Việt Nam, khi quyền lực trung ương suy yếu và các phong trào chống đối, cải biến trật tự cũ bùng lên mạnh mẽ. Đặt cạnh nhau, hai cuốn sách tạo nên một bức tranh liên tục về tinh thần phản kháng, lòng trung quân theo nghĩa truyền thống, cũng như những mâu thuẫn nội tại của xã hội Việt Nam thời trung đại và cận đại.
Cần Vương tập trung tái hiện phong trào Cần Vương cuối thế kỷ XIX – một trong những cuộc vận động yêu nước lớn nhất sau khi triều Nguyễn đầu hàng thực dân Pháp. Lê Dung không chỉ ghi chép các sự kiện chính trị – quân sự, mà còn đi sâu vào tâm thế của sĩ phu, văn thân và tầng lớp trung nghĩa trước biến cố mất nước. Phong trào Cần Vương hiện lên như sự kết hợp giữa lòng trung thành tuyệt đối với nhà vua và ý thức bảo vệ giang sơn, trong đó hình ảnh vua Hàm Nghi, Tôn Thất Thuyết, Phan Đình Phùng… trở thành biểu tượng cho một giai đoạn lịch sử bi tráng. Cuốn sách cho thấy rõ sự giới hạn lịch sử của khẩu hiệu “phù vua cứu nước”, đồng thời vẫn khẳng định giá trị tinh thần to lớn mà phong trào này để lại trong dòng chảy chống ngoại xâm của dân tộc.
Ở một lát cắt lịch sử khác, Mật Kháng Trịnh của Phan Trần Chúc đưa người đọc quay về thời Lê – Trịnh, khi triều đình rơi vào tình trạng “vua Lê – chúa Trịnh”, quyền lực bị chia cắt và các mưu đồ chính trị diễn ra âm thầm nhưng quyết liệt. Tác phẩm khai thác những hoạt động chống đối bí mật, những âm mưu lật đổ và cải tổ quyền lực nhằm khôi phục vai trò thực quyền của nhà vua. Phan Trần Chúc viết lịch sử với giọng kể vừa tỉnh táo vừa giàu kịch tính, làm nổi bật không khí ngột ngạt của triều chính, nơi lòng trung thành, tham vọng và sinh mệnh con người luôn bị đặt lên bàn cân chính trị.
Điểm gặp nhau giữa hai tác phẩm nằm ở cách nhìn lịch sử từ bên trong: không chỉ là những trận đánh hay sắc chỉ, mà là tâm lý, lý tưởng và bi kịch của con người trong thời loạn. Nếu Cần Vương cho thấy sự bùng cháy công khai của tinh thần kháng Pháp nhân danh nhà vua, thì Mật Kháng Trịnh lại phơi bày những dòng chảy ngầm, nơi sự chống đối diễn ra kín đáo nhưng không kém phần quyết liệt. Cả hai đều phản ánh một đặc điểm quan trọng của lịch sử Việt Nam: trong những giai đoạn đổ vỡ, trung quân và yêu nước thường đan xen, vừa là động lực hành động, vừa là giới hạn tư tưởng.
Về mặt văn phong, cả Lê Dung và Phan Trần Chúc đều thuộc lớp tác giả coi trọng sử liệu, nhưng không sa vào lối ghi chép khô cứng. Tác phẩm của họ mang dáng dấp biên khảo lịch sử kết hợp tự sự, giúp người đọc vừa tiếp cận kiến thức, vừa cảm nhận được không khí thời đại và số phận con người trong guồng quay lịch sử.
Cần Vương và Mật Kháng Trịnh vì thế không chỉ là những cuốn sách đọc để biết, mà còn để suy ngẫm về mối quan hệ giữa quyền lực, chính nghĩa và con đường mà lịch sử đã buộc dân tộc phải đi qua trong những thời khắc cam go nhất.
