Cuộc Nổi Dậy Của Nhà Tây Sơn là một công trình nghiên cứu sử học sâu sắc, giúp người đọc hiểu lại cuộc khởi nghĩa Tây Sơn (1771‑1802) từ một góc nhìn rất khác — không đơn thuần là câu chuyện lãng mạn về anh hùng dân tộc, mà là một bức tranh xã hội phức tạp, đa dạng và đầy thực dụng.
George Dutton — giáo sư sử học châu Á tại Đại học California, Los Angeles (UCLA) — sử dụng nguồn tư liệu phong phú ở nhiều ngôn ngữ, từ các văn khố Pháp, các sử liệu Việt Nam cổ đến ghi chép của người Âu, để dựng lại bối cảnh kinh tế, chính trị, xã hội của Đại Việt cuối thế kỷ XVIII.
Ông trình bày Tây Sơn không phải là những nhà cách mạng mang tầm tư tưởng cao cả, mà là những kẻ thực dụng, tận dụng khổ cực của nông dân, sự suy thoái kinh tế và tham vọng cá nhân để giành quyền lực. Những người theo Tây Sơn gồm rất nhiều thành phần: nông dân, người Âu, người Hoa, người Chăm, người Khmer, thậm chí cả những người bị xã hội gạt ra bên lề — như hải tặc, người nghèo kiệt — tất cả đều góp phần vào cỗ máy nổi dậy.
Một trong những phân tích nổi bật là về mối quan hệ giữa nhà Tây Sơn và người Hoa: ban đầu Tây Sơn huy động nhiều binh lính gốc Hoa, nhưng về sau, mâu thuẫn gia tăng và dẫn đến những biến cố đẫm máu. Dutton cũng đặt câu hỏi về việc tái phân phối tài sản, khẩu hiệu “lấy của người giàu cho người nghèo”: các lãnh tụ Tây Sơn tuy dùng khẩu hiệu đó nhưng động cơ của họ không hoàn toàn là lý tưởng xã hội mà nhiều phần mang màu sắc thực dụng.
Cấu trúc sách được bố cục rõ ràng, chia thành các chương theo các chủ đề như lãnh đạo Tây Sơn, đời sống nông dân dưới quyền họ, và các thành phần xã hội bị xem là “ngoại vi” như người Công giáo, hải tặc. Cuốn sách dài khoảng 454 trang với rất nhiều chú thích, cho thấy mức độ nghiên cứu công phu và nghiêm túc.
Điều làm nên sức hút của Cuộc Nổi Dậy Của Nhà Tây Sơn là lối kể vừa học thuật, vừa sinh động. Dutton kể lại chiến lược quân sự, chính trị của ba anh em Tây Sơn — Nguyễn Nhạc, Nguyễn Huệ, Nguyễn Lữ — nhưng cũng không bỏ qua những mâu thuẫn nội bộ, sự thay đổi lợi ích theo từng giai đoạn.
Tác phẩm cũng giúp người đọc hình dung rõ hơn về bối cảnh xã hội Việt Nam thế kỷ XVIII: không chỉ là nông dân nổi dậy, mà là một xã hội đa sắc tộc, đa thành phần và đầy biến động. Những phân tích của Dutton khơi lại những khía cạnh ít được nhắc tới — như vai trò của người Hoa, người Chăm, hoặc các nhóm người sống bên lề — từ đó cho thấy sự phức tạp thực sự của cuộc khởi nghĩa Tây Sơn.
Mặt khác, Dutton không lý tưởng hóa Tây Sơn: ông cảnh báo rằng việc xem phong trào này như biểu tượng “cách mạng dân tộc” có thể là cách đơn giản hóa lịch sử. Ông chỉ ra rằng các lãnh tụ Tây Sơn phần lớn “không có chiến lược lớn lao”, mà chủ yếu vận dụng tình thế, lợi ích cá nhân và các mối quan hệ thực dụng để tồn tại và phát triển quyền lực.
Cuộc Nổi Dậy Của Nhà Tây Sơn là một lựa chọn rất giá trị cho độc giả yêu thích lịch sử Việt Nam — đặc biệt là những ai muốn hiểu sâu hơn về động lực xã hội, cấu trúc quyền lực và những con người đứng sau cuộc khởi nghĩa lớn này. Nó không chỉ là câu chuyện về chiến tranh, mà còn là một phân tích xã hội‑chính trị, mở ra nhiều góc nhìn mới về một giai đoạn lịch sử mang tính bước ngoặt.
