Đò Dọc của Bình Nguyên Lộc là một tác phẩm đặc sắc trong dòng văn học hiện thực Nam Bộ, nơi ông khắc họa sinh động thân phận con người giữa những biến động của đời sống và những nỗi day dứt nội tâm khó dứt. Cuốn tiểu thuyết không ồn ào, không phô trương, nhưng lại để lại trong lòng người đọc cảm giác trĩu nặng, như khi nhìn một khúc sông lặng lẽ trôi mang theo bao phận người lênh đênh giữa dòng đời.
Bối cảnh Đò Dọc diễn ra ở vùng sông nước Nam Bộ – nơi những chuyến đò xuôi ngược trở thành biểu tượng cho sự trôi dạt của kiếp người. Trên con đò ấy, những nhân vật của Bình Nguyên Lộc gặp nhau, chia sẻ chút hơi ấm của tình người, rồi lại rẽ sang những hướng khác nhau. Câu chuyện tập trung vào mối tình và cuộc đời của những con người nhỏ bé – những người nông dân, người làm thuê, người buôn bán – đang tìm kiếm chút bình yên giữa cuộc sống bấp bênh, đôi khi nghiệt ngã. Họ mang trong mình khát vọng yêu thương, nhưng tình yêu ấy thường bị ngăn trở bởi định kiến, nghèo khó và số phận trớ trêu.
Với lối viết mộc mạc, giàu chất Nam Bộ, Bình Nguyên Lộc không chỉ kể chuyện mà còn ghi lại hồn vía của vùng đất phương Nam: những câu nói dân dã, những cử chỉ chân thành, những khung cảnh sông nước tràn đầy sinh khí. Dưới ngòi bút của ông, dòng sông không chỉ là bối cảnh mà còn như một nhân vật sống động – chứng nhân của bao mối duyên tan hợp, bao kiếp người nổi trôi. Hình ảnh con đò dọc gợi lên nỗi buồn man mác về sự cô đơn, đồng thời ẩn chứa ý niệm triết lý: đời người cũng như con đò ấy, có lúc ghé bến, có lúc rời đi, chẳng ai có thể neo lại mãi một nơi.
Điểm đáng quý trong Đò Dọc là giọng văn chan chứa tình người. Bình Nguyên Lộc thấu hiểu sâu sắc nỗi khổ và vẻ đẹp thầm lặng của người dân quê. Ông không nhìn họ bằng con mắt thương hại, mà bằng sự cảm thông, trân trọng. Những nhân vật trong truyện có thể nghèo khổ, vụng về, nhưng trong họ vẫn ánh lên lòng nhân hậu và niềm tin vào tình người. Chính điều đó khiến tác phẩm vượt lên khỏi bi kịch cá nhân để trở thành một khúc ca buồn nhưng trong trẻo về nhân sinh.
Đò Dọc không chỉ là một truyện tình buồn, mà còn là bản hòa ca của số phận, của dòng sông và của con người – những kẻ dù phải trôi dạt, vẫn mang trong mình một khát vọng được yêu, được sống tử tế. Với tác phẩm này, Bình Nguyên Lộc đã chứng minh vị thế của mình như một trong những cây bút xuất sắc nhất của văn học Nam Bộ, người đã ghi lại bằng ngôn từ giản dị mà sâu sắc linh hồn của miền đất và con người phương Nam.
