Đông Kinh Nghĩa Thục của Nguyễn Hiến Lê là một khảo cứu công phu về phong trào canh tân nổi bật nhất đầu thế kỷ XX ở Việt Nam. Với lối viết mạch lạc và giàu tư liệu, tác giả phục dựng bối cảnh, con người và tư tưởng của một giai đoạn mà tinh thần khai sáng, học hỏi và cải cách bùng lên mạnh mẽ giữa lúc đất nước rơi vào vòng nô lệ. Tác phẩm không chỉ thuật lại lịch sử mà còn phân tích giá trị tinh thần của phong trào, giúp người đọc thấy rõ vì sao Đông Kinh Nghĩa Thục tuy tồn tại chỉ vài tháng nhưng lại trở thành dấu mốc lớn của văn hóa – giáo dục Việt Nam.
Nguyễn Hiến Lê bắt đầu bằng việc mô tả tình trạng xã hội Việt Nam cuối thế kỷ XIX: triều đình nhu nhược, tư tưởng Nho giáo bảo thủ, sự yếu kém trong khoa học – kỹ thuật và cái nhìn mơ hồ trước thế giới thay đổi quá nhanh. Trong khi đó, Nhật Bản đã thành công với cuộc Duy Tân Minh Trị, và Trung Quốc cũng bắt đầu chuyển mình. Những chuyển biến lớn ấy tác động mạnh đến các sĩ phu Việt Nam, khiến họ nhận ra nếu không tự chấn hưng thì dân tộc sẽ mãi bị lệ thuộc.
Trong dòng chảy ấy, Đông Kinh Nghĩa Thục ra đời tại Hà Nội năm 1907 với những tên tuổi như Lương Văn Can, Nguyễn Quyền, Dương Bá Trạc, Phan Chu Trinh… Nguyễn Hiến Lê miêu tả phong trào như một “trường học của tinh thần mới”: không dạy kinh sách cổ theo lối từ chương, mà dạy quốc ngữ, khoa học thực dụng, lịch sử thế giới, kinh tế học, mở lớp miễn phí cho mọi tầng lớp. Điều đặc biệt là các thầy đều làm việc không lương, coi giáo dục như sứ mệnh hơn là nghề nghiệp.
Tác giả dành nhiều trang để trình bày phương pháp giảng dạy mới mẻ: khuyến khích tư duy độc lập, học đi đôi với hành, phân tích các tấm gương cải cách của Nhật Bản và Âu Mỹ, truyền cho thanh niên tinh thần tự lực – tự cường. Những bài diễn thuyết, tài liệu cổ động và sách giáo khoa của trường đều hướng tới mục tiêu lớn: nâng dân trí, chấn dân khí và gây dựng một ý thức quốc gia mạnh mẽ.
Một phần quan trọng trong sách là phân tích nguyên nhân khiến phong trào bị đàn áp chỉ sau vài tháng. Nguyễn Hiến Lê chỉ ra rằng chính quyền thực dân lo ngại sức lan tỏa của tư tưởng mới, đặc biệt là tinh thần dân tộc và ý thức cải cách. Dẫu vậy, tác giả nhấn mạnh rằng sự kết thúc về mặt tổ chức không đồng nghĩa với thất bại về tư tưởng. Đông Kinh Nghĩa Thục đã gieo hạt giống cho những phong trào yêu nước sau này, góp phần hình thành lớp thanh niên trí thức mới và mở đường cho quá trình hiện đại hóa văn hóa Việt Nam.
Điểm đáng quý trong công trình của Nguyễn Hiến Lê là ông không chỉ kể lại sự kiện mà còn đánh giá một cách thận trọng: điều gì thành công, điều gì còn hạn chế, và bài học nào có thể tiếp tục dùng cho thế hệ sau. Tác phẩm vì thế vừa mang giá trị lịch sử, vừa gợi mở suy nghĩ về giáo dục, dân trí và khát vọng tự đổi mới của dân tộc.
Đông Kinh Nghĩa Thục là một cuốn sách cần thiết cho những ai muốn hiểu tinh thần cải cách đầu thế kỷ XX, cũng như hiểu vì sao văn hóa Việt Nam chuyển mình mạnh mẽ trong giai đoạn đó.
