Làng Xã Của Người An Nam Ở Bắc Kỳ của Paul Ory là một công trình khảo cứu xã hội học – dân tộc học quan trọng, tập trung miêu tả và phân tích cấu trúc làng xã truyền thống ở miền Bắc Việt Nam trong giai đoạn cuối thế kỷ XIX – đầu thế kỷ XX. Được viết bởi một học giả phương Tây trong bối cảnh Đông Dương thuộc Pháp, cuốn sách vừa mang dấu ấn của nhãn quan ngoại biên, vừa lưu giữ nhiều tư liệu quý giá về đời sống nông thôn Bắc Kỳ trước những biến đổi sâu sắc của thời cận đại.
Trọng tâm của tác phẩm là làng xã như một đơn vị xã hội cơ bản và bền vững nhất của người Việt. Paul Ory xem làng không chỉ là nơi cư trú, mà là một thế giới khép kín với luật lệ, tập quán, tín ngưỡng và cơ chế tự quản riêng. Qua việc mô tả chi tiết bộ máy làng xã – từ hội đồng kỳ mục, lý trưởng, hương chức cho đến các lệ làng – tác giả cho thấy cách người An Nam tổ chức đời sống cộng đồng dựa trên sự kết hợp giữa truyền thống, huyết thống và quyền lực phi chính thức.
Cuốn sách dành nhiều trang phân tích quan hệ giữa cá nhân và cộng đồng trong xã hội làng quê Bắc Kỳ. Con người trong làng được định vị bởi gia đình, dòng họ và vị trí trong trật tự xã hội, nơi danh dự, nghĩa vụ và uy tín đóng vai trò quan trọng không kém của cải vật chất. Các hương ước, tập tục và nghi lễ được xem như những công cụ duy trì trật tự, đồng thời là sợi dây gắn kết cộng đồng, giúp làng xã tồn tại tương đối độc lập trước quyền lực của nhà nước trung ương.
Một nội dung đáng chú ý khác là cách Paul Ory mô tả đời sống kinh tế nông thôn. Ruộng đất, canh tác lúa nước, chế độ công điền – tư điền và các hình thức phân phối tài nguyên trong làng được trình bày như nền tảng của sự ổn định xã hội, nhưng cũng là nguyên nhân của nhiều mâu thuẫn âm ỉ. Tác giả chỉ ra sự phân hóa giàu nghèo, vai trò của địa chủ và những ràng buộc khiến nông dân khó thoát khỏi vòng luẩn quẩn của nghèo đói và lệ thuộc.
Dưới góc nhìn của một học giả phương Tây, Làng Xã Của Người An Nam Ở Bắc Kỳ không tránh khỏi những giới hạn nhất định về cách diễn giải và ngôn ngữ thời thuộc địa. Tuy vậy, giá trị của cuốn sách nằm ở khối tư liệu quan sát trực tiếp phong phú, giúp người đọc hôm nay hình dung rõ nét cấu trúc xã hội truyền thống mà nhiều yếu tố đã phai nhạt hoặc biến mất dưới tác động của hiện đại hóa, chiến tranh và cải cách ruộng đất.
Không chỉ là một tài liệu nghiên cứu lịch sử – xã hội, tác phẩm của Paul Ory còn gợi mở nhiều suy nghĩ về căn tính văn hóa Việt Nam, về sức bền của làng xã trong lịch sử và vai trò của cộng đồng cơ sở đối với vận mệnh quốc gia. Với những ai quan tâm đến xã hội học nông thôn, lịch sử Bắc Kỳ hoặc quá trình hình thành tâm thức người Việt, Làng Xã Của Người An Nam Ở Bắc Kỳ là một cuốn sách mang giá trị tham khảo lâu dài và đáng đọc.
