Ngược Đường Trường Thi: Lịch Sử Thời Lý – Trần – Lê của Nguyễn Triệu Luật là một trong những tác phẩm tiêu biểu khai thác bối cảnh lịch sử Việt Nam cuối thế kỷ XIX, khi chế độ khoa cử truyền thống đã đi đến hồi suy tàn và xã hội đứng trước nhiều biến chuyển sâu sắc. Tác giả, nổi tiếng với khả năng kiến tạo không khí lịch sử chân thực, đã tái hiện một giai đoạn đầy mâu thuẫn, nơi những giá trị cũ và mới va chạm mạnh mẽ, đồng thời soi rọi số phận của những con người bị cuốn vào dòng chảy ấy. Bằng lối viết thận trọng, nhiều lớp ý nghĩa và giàu chi tiết tư liệu, tác phẩm mang đến một trải nghiệm đọc vừa sinh động vừa thấm thía.
Cuốn sách xoay quanh hình ảnh trường thi – biểu tượng của con đường khoa cử, vốn từng là lối tiến thân và là ước vọng của bao thế hệ nho sĩ. Nhưng khi những kỳ thi ngày càng hình thức, chịu tác động từ sự phân hóa quyền lực và các mối quan hệ lợi ích, trường thi trở thành nơi thể hiện sự mục ruỗng của bộ máy quan lại. Tác giả mô tả những cảnh chen lấn, mua quan bán tước, lối học từ chương và sự bè phái khiến người đọc cảm nhận rõ sự mệt mỏi và lạc lõng của giới sĩ tử trong buổi hoàng hôn của Nho học. Mọi hình ảnh, từ chiếc lều chõng, bút nghiên đến những cuộc chấm thi bí mật, đều được tái hiện với mức độ chân thực cao, cho thấy Nguyễn Triệu Luật đã khảo cứu kỹ lưỡng về lịch sử khoa cử.
Nhân vật trung tâm của câu chuyện là những sĩ tử mang hoài bão học hành để giúp đời, nhưng lại phải đối mặt với thực tế đầy ràng buộc: tri thức kinh điển không còn phù hợp, đường khoa cử trở nên bấp bênh, còn triều chính thì rối ren trước sự xâm lấn của thực dân và sự lão hóa của chế độ phong kiến. Tác giả không lý tưởng hóa họ; thay vào đó, ông khắc họa những điểm yếu, sự ngây thơ, thậm chí cả những phút dao động khi đứng giữa danh lợi và lý tưởng. Chính sự phức tạp ấy khiến các nhân vật trở nên gần gũi và phản ánh đúng tâm trạng của tầng lớp trí thức trong giai đoạn lịch sử nhiều biến động.
Một điểm mạnh của tác phẩm là khả năng mô tả không khí thời đại. Những buổi bình văn, những cuộc tranh luận giữa nho sĩ về đạo nghĩa hay con đường cứu nước, hay sự xuất hiện của tư tưởng phương Tây đều được tái hiện sinh động, cho thấy sự xung đột giữa hai hệ giá trị lớn: một bên là truyền thống lâu đời, một bên là những thay đổi mạnh mẽ của thời cuộc. Cuốn sách không đưa ra kết luận cứng nhắc mà để độc giả cảm nhận sự bế tắc của một lớp người bị mắc kẹt giữa quá khứ và tương lai.
Nguyễn Triệu Luật cũng rất chú trọng đến ngôn ngữ và phong tục thời bấy giờ. Những đoạn mô tả cảnh sinh hoạt, lễ nghi, cách trò chuyện giữa quan lại và sĩ tử đều mang đậm chất cổ phong nhưng vẫn dễ hiểu nhờ lối viết sáng sủa. Qua đó, tác phẩm không chỉ là một tiểu thuyết lịch sử mà còn là nguồn tư liệu phản ánh đời sống văn hóa Việt Nam cuối thời phong kiến.
Ngược Đường Trường Thi đem đến cái nhìn sâu sắc về tâm thế của giới nho sĩ trong buổi giao thời, đồng thời gợi nhiều suy ngẫm về sự thay đổi của các giá trị xã hội. Đây là tác phẩm phù hợp cho những ai yêu thích lịch sử, văn hóa và muốn tìm hiểu tâm trạng trí thức Việt Nam trong một giai đoạn nhiều chuyển động của dân tộc.
