Việc Làng của Ngô Tất Tố là một trong những tác phẩm đặc sắc của văn học hiện thực phê phán Việt Nam đầu thế kỷ XX, phản ánh sâu sắc những mặt trái của hương ước, lệ làng cùng những bất công đè nặng lên người nông dân. Với bút pháp sắc sảo và tinh thần nhân đạo, tác phẩm đã phơi bày bản chất bảo thủ, lạc hậu và phi lý của những tập tục cứng nhắc, đồng thời khắc họa số phận éo le của con người trong vòng vây của cơ chế xã hội nặng nề.
Tác phẩm xoay quanh những câu chuyện tưởng chừng nhỏ nhặt nhưng lại gắn chặt với đời sống làng quê: việc cúng tế, đình đám, hội hè, sưu thuế, cưới xin, tang ma, tranh chấp trong làng… Mỗi “việc làng” đều gắn liền với những quy ước và lệ tục phức tạp, được coi là “luật bất thành văn” có sức mạnh chi phối cả cộng đồng. Thông qua đó, Ngô Tất Tố đã cho thấy sự chằng chịt của những quy định khắc nghiệt, đôi khi phi lý, biến người nông dân thành những con người bị trói buộc, khó lòng thoát ra.
Điểm nổi bật của Việc Làng là khả năng phản ánh hiện thực một cách sinh động và chân thực. Ngô Tất Tố không chỉ ghi lại những tập tục, mà còn đi sâu vào cách chúng tác động đến số phận con người. Người nông dân, vốn đã nghèo khổ vì sưu thuế, còn phải oằn mình gánh thêm bao khoản đóng góp vô lý cho đình, chùa, hội hè. Nhiều khi, để giữ “thể diện” làng xã hay tránh sự dị nghị, họ buộc phải chấp nhận những gánh nặng vượt quá sức chịu đựng. Từ đó, nhà văn đã chỉ ra một thực tế đau lòng: thay vì bảo vệ và đoàn kết con người, “lệ làng” nhiều khi trở thành công cụ để ràng buộc, áp chế.
Bằng giọng văn châm biếm xen lẫn xót xa, Ngô Tất Tố đã lột tả sự phi lý đến nghẹt thở của những hủ tục. Nhưng đằng sau đó, người đọc vẫn cảm nhận được tình thương của ông dành cho người dân quê. Nhà văn không chỉ phê phán một cách lạnh lùng, mà còn bày tỏ sự cảm thông với những kiếp người nhỏ bé, bị dồn vào đường cùng bởi những luật lệ mà chính họ không thể tự phá bỏ.
Một trong những giá trị lớn của Việc Làng nằm ở tính sử liệu và tính nhân văn. Tác phẩm vừa giúp ta hiểu rõ hơn về đời sống xã hội nông thôn Việt Nam thời phong kiến – thực dân, vừa đặt ra vấn đề về sự cần thiết phải thay đổi để giải phóng con người khỏi sự kìm hãm của tập tục lạc hậu. Đây cũng là tiếng nói phản kháng mạnh mẽ, góp phần thức tỉnh tinh thần dân chủ trong lòng người nông dân và trong xã hội.
Về nghệ thuật, Việc Làng cho thấy sự quan sát tỉ mỉ, khả năng khái quát sâu sắc cùng bút pháp hiện thực linh hoạt của Ngô Tất Tố. Ông kết hợp giữa tự sự, miêu tả và bình luận, vừa ghi lại chi tiết cụ thể, vừa lồng ghép thái độ phê phán. Ngôn ngữ giàu tính dân dã, gần gũi với đời sống nông thôn, giúp tác phẩm vừa chân thực vừa giàu sức gợi.
Việc Làng vì thế không chỉ là một tác phẩm văn chương mà còn là một “tư liệu xã hội” quý giá, ghi lại diện mạo của làng quê Việt Nam trong giai đoạn lịch sử đầy biến động. Nó vừa là lời tố cáo những bất công, vừa là khúc ca nhân đạo, khẳng định tình thương và niềm trân trọng của nhà văn dành cho con người. Chính vì vậy, tác phẩm của Ngô Tất Tố vẫn còn nguyên giá trị cho đến hôm nay, khi ta nhìn lại lịch sử để hiểu hơn về nỗi khổ và sức sống bền bỉ của người nông dân Việt Nam.
