Vũ Trung Tùy Bút của Phạm Đình Hổ là một tác phẩm văn xuôi đặc sắc, thuộc thể loại tùy bút nổi bật trong văn học Việt Nam cuối thế kỷ XVIII – đầu thế kỷ XIX. Với giọng văn giàu tính phản tỉnh và chất trào phúng sâu sắc, tác phẩm không chỉ là bản ghi chép những điều tai nghe mắt thấy của tác giả trong cuộc sống hằng ngày, mà còn là một bức tranh sinh động và chân thực phản ánh xã hội đương thời, đặc biệt là thời kỳ Lê mạt – Tây Sơn – đầu Nguyễn đầy biến động.
Tựa đề Vũ Trung Tùy Bút mang nghĩa là “Tùy bút viết trong những ngày mưa”, phản ánh hoàn cảnh sáng tác của Phạm Đình Hổ – một nho sĩ sống trong thời loạn, ngồi giữa những ngày mưa dầm để chiêm nghiệm và ghi lại những suy tư của mình về thời cuộc và con người. Tác phẩm gồm nhiều mẩu ghi chép ngắn, mỗi đoạn là một lát cắt nhỏ nhưng sắc sảo về các sự kiện, hiện tượng, phong tục, nhân vật và cả những câu chuyện kỳ lạ trong dân gian. Dưới ngòi bút của Phạm Đình Hổ, các câu chuyện ấy hiện lên sống động, mang đậm phong cách riêng và chứa đựng cái nhìn đầy hoài nghi, châm biếm về xã hội.
Điểm nổi bật của Vũ Trung Tùy Bút là tính hiện thực và tinh thần phê phán. Tác giả không ngần ngại vạch trần những thói hư tật xấu của tầng lớp quan lại, giới nho sĩ đạo mạo giả dối hay sự mê tín dị đoan trong dân chúng. Qua đó, ông bày tỏ niềm tiếc nuối về một quá khứ vàng son đã mất và những băn khoăn sâu xa về đạo lý và nhân cách con người trong thời loạn. Các bài viết tuy ngắn nhưng thấm đẫm tinh thần Nho học, đồng thời cho thấy một tư duy sắc bén, vượt thời đại và không rập khuôn theo lối văn chương giáo điều thường thấy.
Phạm Đình Hổ đã khéo léo sử dụng ngôn ngữ cổ, trang nhã nhưng không kém phần linh hoạt để chuyển tải cảm xúc và nhận định của mình. Bên trong vẻ ngoài khiêm tốn của một “tùy bút”, tác phẩm chất chứa nhiều thông điệp xã hội có chiều sâu, mang ý nghĩa cảnh tỉnh và giáo dục. Vũ Trung Tùy Bút vì thế không chỉ là di sản văn học có giá trị nghệ thuật cao, mà còn là một tài liệu quý giá giúp người đọc ngày nay hiểu thêm về đời sống, phong tục và tâm thức xã hội Việt Nam xưa.
Với cách viết nhẹ nhàng nhưng sâu sắc, Phạm Đình Hổ đã để lại một dấu ấn độc đáo trong dòng văn học trung đại Việt Nam. Vũ Trung Tùy Bút không chỉ dành cho những người yêu văn chương cổ, mà còn là một cuốn sách đầy giá trị tham khảo cho những ai muốn tìm hiểu về văn hóa, lịch sử và con người Việt Nam trong giai đoạn lịch sử nhiều biến động.
