Xã Hội Diễn Cảnh của Guy Debord, xuất bản năm 1967, là một trong những tác phẩm lý luận văn hóa và triết học xã hội có sức ảnh hưởng sâu rộng nhất thế kỷ XX. Cuốn sách là một bản tuyên ngôn phê phán hiện đại tính, nơi Debord vạch trần cách mà chủ nghĩa tư bản đã biến mọi khía cạnh của đời sống thành “diễn cảnh” – tức là thành hình ảnh, biểu tượng, và sự tiêu thụ những hình ảnh ấy thay cho kinh nghiệm thực.
Guy Debord (1931–1994) là một nhà tư tưởng người Pháp, đồng thời là người sáng lập và lãnh đạo phong trào Tình Huống Quốc Tế (Situationist International), vốn kết hợp tinh thần Marxist, chủ nghĩa siêu thực và mỹ học tiên phong để chống lại sự tha hóa trong xã hội tiêu thụ. Với Xã Hội Diễn Cảnh, Debord không chỉ viết một cuốn sách triết học, mà còn tạo ra một cách nhìn mới về thế giới hiện đại – nơi hình ảnh không còn phản ánh thực tại, mà thay thế và thống trị nó.
Cấu trúc tác phẩm gồm 221 luận đề ngắn, được trình bày như những mảnh suy tưởng rời rạc nhưng có liên kết nội tại chặt chẽ. Ngay ở luận đề đầu tiên, Debord khẳng định: “Toàn bộ đời sống của các xã hội hiện đại, nơi điều kiện sản xuất tiên tiến chiếm ưu thế, xuất hiện như một sự tích tụ khổng lồ của những diễn cảnh. Mọi cái từng được trực tiếp sống nay đã tách rời ra và trở thành biểu tượng.” Câu mở đầu ấy đã chứa toàn bộ tinh thần của cuốn sách: trong xã hội hiện đại, con người không còn sống trong thế giới thực, mà trong thế giới của những hình ảnh được sản xuất và thao túng bởi hệ thống kinh tế, truyền thông và chính trị.
Khái niệm “diễn cảnh” (spectacle) trong Debord không chỉ đơn giản là các hình ảnh quảng cáo, chương trình truyền hình hay truyền thông đại chúng. Nó là một cơ chế thống trị toàn diện – một cấu trúc xã hội nơi mọi quan hệ giữa con người đều được trung gian hóa bởi hình ảnh. Trong xã hội ấy, sự vật, con người, và cả những giá trị đều được biến thành hàng hóa, còn đời sống trở thành sân khấu trình diễn vô tận của những biểu tượng. Thay vì sống, con người “xem” chính đời mình như một chuỗi hình ảnh.
Debord chịu ảnh hưởng sâu sắc của Karl Marx, đặc biệt là khái niệm “vật hóa” (reification) và “tha hóa” (alienation). Ông cho rằng trong chủ nghĩa tư bản hậu công nghiệp, sự tha hóa đạt đến cấp độ mới: con người không chỉ bị tách khỏi sản phẩm lao động, mà còn bị tách khỏi chính trải nghiệm sống của mình. Sự vật, cảm xúc, và quan hệ được tái tạo dưới dạng hình ảnh – và chính hình ảnh đó, chứ không phải thực tại, trở thành cái có quyền lực.
Trong thế giới của “diễn cảnh”, Debord viết, “cái có thật trở thành cái giả, và cái giả lại trở thành thật.” Khi ta xem một quảng cáo, một bộ phim, hay một chiến dịch chính trị, ta không chỉ tiêu thụ thông tin mà đang tiêu thụ một hình ảnh của thực tại – được thiết kế để thay thế cho sự thật. Con người hiện đại sống trong tình trạng bị “bao vây bởi hình ảnh”, bị quy định bởi các hệ thống tái hiện, đến mức không còn phân biệt được đâu là trải nghiệm trực tiếp và đâu là biểu tượng của trải nghiệm ấy.
Debord cũng chỉ ra rằng “diễn cảnh” không chỉ tồn tại trong lĩnh vực văn hóa, mà thâm nhập vào mọi cấp độ đời sống xã hội. Chính trị trở thành sân khấu, nơi các nhà lãnh đạo là những hình ảnh được dàn dựng; kinh tế biến thành một chuỗi biểu tượng tiêu dùng; và cả đời sống cá nhân cũng bị định nghĩa qua hình ảnh – từ thời trang, truyền thông đến mạng xã hội (một dự báo vô cùng chính xác về tương lai). Ở đó, giá trị con người không còn được đo bằng chiều sâu nội tâm hay lao động thực, mà bằng khả năng xuất hiện, được nhìn thấy, được thừa nhận qua hình ảnh.
Tuy nhiên, Xã Hội Diễn Cảnh không phải chỉ là lời than vãn bi quan. Ẩn dưới giọng điệu phê phán gay gắt là một tinh thần cách mạng – tinh thần muốn khôi phục khả năng “sống thực” của con người. Debord tin rằng con người có thể chống lại diễn cảnh bằng việc tạo ra những “tình huống” – tức những hành động sáng tạo, ngẫu hứng, phá vỡ logic của hàng hóa và hình ảnh, đưa ta trở lại với kinh nghiệm sống trực tiếp. Chính ý tưởng này sau đó đã ảnh hưởng sâu sắc đến phong trào phản văn hóa thập niên 1960, đặc biệt là cuộc nổi dậy Tháng Năm 1968 ở Pháp, nơi khẩu hiệu “Hãy sống thay vì tồn tại” vang lên như lời đáp lại của thanh niên trước xã hội của hình ảnh và tiêu thụ.
Nửa thế kỷ sau, Xã Hội Diễn Cảnh vẫn giữ nguyên tính tiên tri. Trong thời đại của mạng xã hội, truyền thông số và trí tuệ nhân tạo, khi mỗi người đều trở thành “diễn viên” của đời sống trực tuyến, những phân tích của Debord về “sự thống trị của hình ảnh” càng trở nên chính xác đến rợn ngợp. Ông không chỉ mô tả xã hội tiêu thụ, mà còn nhìn thấy trước một tương lai nơi bản thân thực tại bị nuốt chửng bởi biểu tượng.
Với văn phong súc tích, ẩn dụ và đôi khi mang tính thơ, Xã Hội Diễn Cảnh không chỉ là một công trình triết học, mà là một tấm gương soi cho thời đại. Guy Debord, bằng cái nhìn sắc lạnh và tinh thần phản kháng triệt để, đã chỉ ra bi kịch lớn nhất của thế giới hiện đại: con người càng khao khát được sống, càng bị mắc kẹt trong những hình ảnh về cuộc sống. Và chính nhận thức ấy, đối với Debord, là điểm khởi đầu cho tự do thật sự – tự do thoát khỏi diễn cảnh để trở về với kinh nghiệm sống chân thực của con người.
