Hoàng Lê Nhất Thống Chí là một trong những tác phẩm văn học – lịch sử đặc sắc và có giá trị nhất của văn học trung đại Việt Nam. Tác phẩm do Ngô gia văn phái, một nhóm văn sĩ thuộc dòng họ Ngô Thì ở làng Tả Thanh Oai (Hà Đông, Hà Nội ngày nay), biên soạn vào cuối thế kỷ XVIII – đầu thế kỷ XIX. Với thể loại chí truyền (ghi chép có tính chất lịch sử), tác phẩm không chỉ là nguồn tư liệu quý báu về thời đại Tây Sơn – Lê – Nguyễn mà còn mang nhiều giá trị văn chương sâu sắc.
Hoàng Lê Nhất Thống Chí gồm 17 hồi, ghi lại những sự kiện lớn xảy ra tại Việt Nam từ khi quân Thanh sang xâm lược (1788) đến lúc vua Gia Long thống nhất đất nước (1802). Đây là thời kỳ lịch sử vô cùng phức tạp và đầy biến động, với sự suy tàn của triều Lê, sự nổi dậy và thống nhất của nhà Tây Sơn, cùng sự thiết lập triều Nguyễn. Tác phẩm khắc họa chân thực những nhân vật và sự kiện lịch sử như vua Lê Chiêu Thống, Nguyễn Huệ (Quang Trung), Nguyễn Ánh (Gia Long), và các cuộc chiến tranh giữ nước, tranh giành quyền lực.
Một trong những điểm nổi bật của tác phẩm là cách tái hiện nhân vật Nguyễn Huệ – Quang Trung. Dù xuất thân từ triều Lê, các tác giả Ngô gia văn phái đã dành cho vị anh hùng áo vải Tây Sơn những lời khen ngợi chân thành và đầy cảm phục. Nguyễn Huệ hiện lên là một nhà quân sự thiên tài, có tầm nhìn, ý chí và lòng yêu nước sâu sắc. Cuộc hành quân thần tốc ra Bắc đánh bại quân Thanh được mô tả sống động, hào hùng và mang tính sử thi cao độ.
Tác phẩm còn ghi lại nhiều khía cạnh đời sống chính trị, xã hội và phong tục tập quán thời bấy giờ. Đặc biệt, các hồi viết về vua Lê Chiêu Thống được thể hiện với giọng điệu thương cảm và đôi khi châm biếm, phản ánh cái nhìn khách quan và tỉnh táo của các tác giả trước sự suy yếu của vương triều Lê cũng như sự lựa chọn cầu viện ngoại bang để giành lại ngai vàng.
Về mặt nghệ thuật, Hoàng Lê Nhất Thống Chí sử dụng văn xuôi chữ Hán kết hợp bút pháp tiểu thuyết và ký sự lịch sử, với lối kể linh hoạt, ngôn ngữ sắc sảo, hình ảnh sống động và nhân vật có chiều sâu. Tác phẩm vừa trung thành với sự kiện lịch sử, vừa thể hiện cái nhìn, cảm xúc và quan điểm cá nhân của tác giả, tạo nên một giá trị văn chương độc đáo hiếm thấy.
Hoàng Lê Nhất Thống Chí là một áng văn sử tiêu biểu, không chỉ giúp người đọc hiểu rõ hơn về giai đoạn lịch sử nhiều biến động của dân tộc mà còn thể hiện tinh thần nhân văn và lòng yêu nước sâu sắc. Đây là tác phẩm không thể thiếu trong hành trình khám phá văn học và lịch sử Việt Nam.
