Nam Việt Lược Sử của Nguyễn Văn Mai là một trong những công trình biên soạn lịch sử Việt Nam đáng chú ý đầu thế kỷ XX. Được xuất bản lần đầu vào năm 1903 dưới thời Pháp thuộc, cuốn sách mang ý nghĩa đặc biệt không chỉ về mặt học thuật mà còn về lòng yêu nước thầm lặng trong giai đoạn đất nước đang chịu sự đô hộ và kiểm soát văn hóa nghiêm ngặt từ chính quyền thực dân.
Nguyễn Văn Mai là một trí thức Nho học, sống trong thời kỳ giao thời giữa chế độ phong kiến và thực dân. Khi lựa chọn viết Nam Việt Lược Sử, ông đã góp phần khơi dậy lòng tự hào dân tộc trong một giai đoạn mà ý thức lịch sử đang bị mờ nhạt dần trước các luồng tư tưởng ngoại lai. Tác phẩm này là một trong những cuốn sách giáo khoa đầu tiên về lịch sử Việt Nam được viết bằng chữ Quốc ngữ – một bước đi quan trọng trong việc phổ biến kiến thức lịch sử tới đại chúng.
Với văn phong súc tích, dễ hiểu, Nam Việt Lược Sử trình bày vắn tắt nhưng đầy đủ về tiến trình lịch sử dân tộc từ thời Hồng Bàng đến triều Nguyễn. Mỗi triều đại, mỗi biến cố lớn đều được tác giả tóm lược ngắn gọn, dễ ghi nhớ, nhằm phục vụ nhu cầu học tập và khai sáng dân trí. Điều đặc biệt là dù tên gọi là “lược sử”, nhưng nội dung vẫn thể hiện sự sắp xếp chặt chẽ, tư duy biên soạn nghiêm túc, và tinh thần trách nhiệm đối với lịch sử dân tộc.
Cuốn sách không chỉ đơn thuần là một bản ghi chép lịch sử, mà còn là sản phẩm thể hiện tinh thần khai trí, giáo dục lòng yêu nước thông qua việc hiểu rõ cội nguồn và hành trình của dân tộc. Nguyễn Văn Mai khéo léo lồng ghép những lời nhắn nhủ nhẹ nhàng về đạo lý, nghĩa khí, và niềm tin vào tương lai của đất nước. Trong một thời đại mà người Việt đang bị phủ bóng bởi tư tưởng tự ti và ảnh hưởng văn hóa Pháp, việc một tác giả người Việt đứng ra viết sử Việt bằng chữ Quốc ngữ là một hành động đầy can đảm và ý nghĩa.
Nam Việt Lược Sử không dài, không cầu kỳ, nhưng chính sự giản dị đó lại khiến cuốn sách trở nên gần gũi và dễ tiếp cận với mọi tầng lớp độc giả, đặc biệt là thanh niên học sinh đầu thế kỷ XX. Cuốn sách đã góp phần không nhỏ vào việc khơi dậy tinh thần dân tộc trong giai đoạn nước nhà còn đang lâm nguy, và là một minh chứng cho nỗ lực gìn giữ và truyền bá lịch sử của người Việt trong lòng dân tộc.
Ngày nay, dù có nhiều công trình nghiên cứu lịch sử sâu rộng hơn, Nam Việt Lược Sử vẫn giữ một vị trí đáng trân trọng như một viên gạch đầu tiên trong tiến trình dân tộc hóa tri thức lịch sử. Đây là một tác phẩm mà bất kỳ ai yêu mến lịch sử Việt Nam cũng nên đọc để cảm nhận được khí chất của một trí thức yêu nước trong thời loạn, và để thêm hiểu, thêm quý giá trị của cội nguồn.
