Nhạn của Mori Ogai là một tiểu thuyết kinh điển của văn học Nhật Bản đầu thế kỷ XX, chứa đựng những tầng nghĩa sâu sắc về tình yêu, khát vọng tự do cá nhân và sự mâu thuẫn giữa truyền thống cùng hiện đại. Nội dung tác phẩm được xây dựng tinh tế, chậm rãi nhưng giàu nội lực, đưa người đọc vào bối cảnh xã hội Nhật Bản đang bước vào thời kỳ Minh Trị, nơi sự đổi thay không chỉ hiện diện trong kinh tế – chính trị, mà còn len lỏi vào từng mối quan hệ và số phận con người.
Trung tâm câu chuyện là nhân vật Otama, một thiếu nữ hiền dịu và thông minh, nhưng lại bị đặt vào hoàn cảnh trớ trêu. Vì muốn báo hiếu cha già, nàng chấp nhận trở thành vợ lẽ của một thương nhân giàu có, vốn là kẻ hám lợi và đầy thủ đoạn. Dù có tiền bạc và vị thế, cuộc sống của Otama lại giống như chiếc lồng vàng, nơi nàng vừa có đủ tiện nghi nhưng thiếu đi tình yêu, sự tôn trọng và tự do. Mori Ogai miêu tả tâm lý Otama với sự tinh tế hiếm có: nàng vừa tự an ủi, vừa hy vọng vào một sự đổi thay, nhưng sâu thẳm trong tâm hồn là nỗi trống rỗng và cảm giác bị giam hãm.
Bước ngoặt của truyện xuất hiện khi Otama gặp Okada, một chàng sinh viên y khoa nghèo nhưng đầy lý tưởng và khát vọng. Giữa hai người nhanh chóng nảy sinh sự đồng điệu, không hẳn là tình yêu mãnh liệt, mà là mối gắn bó tinh thần vượt trên những ràng buộc thường nhật. Otama nhìn thấy trong Okada một biểu tượng của tuổi trẻ, tự do và sự trong sáng mà nàng khao khát. Còn Okada, tuy cảm nhận được tình cảm đặc biệt từ Otama, lại bị trói buộc bởi những lẽ sống và chuẩn mực của xã hội. Sự lưng chừng ấy tạo nên bi kịch: cả hai đều ý thức rõ tình cảm của mình nhưng không thể vượt qua rào cản của hoàn cảnh và đạo lý.
Cái tên Nhạn mang tính biểu tượng, gợi hình ảnh cánh nhạn bay qua bầu trời – tự do, phóng khoáng nhưng thoáng qua, khó nắm giữ. Tình cảm giữa Otama và Okada cũng giống như cánh nhạn ấy: đẹp đẽ, thanh cao nhưng mong manh, định sẵn không thể trọn vẹn. Mori Ogai sử dụng nhiều đoạn miêu tả thiên nhiên song hành cùng tâm trạng nhân vật, khiến cho mạch truyện, dù nhẹ nhàng, vẫn đượm màu bi thương.
Điều đặc sắc trong Nhạn là cách tác giả phơi bày sự mâu thuẫn của thời đại Minh Trị: một mặt, xã hội Nhật Bản mở cửa tiếp thu tư tưởng phương Tây, khuyến khích tự do cá nhân; mặt khác, những ràng buộc truyền thống, áp lực đạo lý và sự phân biệt giai tầng vẫn còn rất nặng nề. Otama chính là hình ảnh của những người phụ nữ bị kẹt giữa hai thế giới: muốn được sống cho bản thân nhưng lại bị buộc phải hy sinh, chấp nhận thân phận như một món hàng trong những toan tính xã hội.
Cái kết của truyện để lại dư âm sâu lắng: mối tình giữa Otama và Okada dừng lại ở sự day dứt, không thể tiến xa, nhưng chính sự không trọn vẹn ấy đã khắc họa vẻ đẹp bi kịch, khiến tác phẩm trở thành một áng văn khó quên. Mori Ogai không đưa ra lời giải đáp, mà để độc giả tự chiêm nghiệm về sự mất mát, về giới hạn của khát vọng cá nhân trong một xã hội chưa sẵn sàng cho sự đổi thay.
Nhạn vì thế không chỉ là một câu chuyện tình buồn, mà còn là bản ghi chép tinh tế về một thời đại đầy biến động, nơi con người phải giằng xé giữa bổn phận và ước mơ, giữa truyền thống và khát vọng tự do. Đây là một trong những tác phẩm quan trọng nhất của Mori Ogai, góp phần đưa ông trở thành một trong những gương mặt lớn của văn học Nhật Bản hiện đại.
