Xứ Đông Dương của Paul Doumer là một trong những tác phẩm đặc biệt quan trọng, vừa mang tính lịch sử, vừa mang tính chính trị – kinh tế, được viết bởi chính Toàn quyền Đông Dương (1897–1902) – người có ảnh hưởng sâu rộng đến cấu trúc cai trị và khai thác thuộc địa của Pháp tại Việt Nam và khu vực Đông Dương. Tác phẩm không đơn thuần là một cuốn sách du ký hay khảo cứu, mà là bản tổng kết chính sách, kinh nghiệm và tư tưởng quản trị thuộc địa của một nhân vật quyền lực trong thời kỳ đầu thế kỷ XX, khi Pháp đang củng cố ách thống trị ở bán đảo Đông Dương.
Trong Xứ Đông Dương, Paul Doumer đã phác họa một bức tranh toàn cảnh về vùng đất Đông Dương gồm Việt Nam, Lào và Campuchia dưới góc nhìn của nhà cai trị. Ông mô tả chi tiết điều kiện địa lý, xã hội, kinh tế và hệ thống hành chính, đồng thời đưa ra các giải pháp cải tổ mà ông đã triển khai trong nhiệm kỳ của mình. Những công trình hạ tầng như đường sắt xuyên Đông Dương, cầu Long Biên, hệ thống thuế quan và tài chính mà Doumer thiết lập đều được ông ghi lại với giọng điệu đầy tự hào, xem đó như dấu ấn của “văn minh phương Tây” mang đến cho vùng đất thuộc địa.
Điểm đặc biệt của tác phẩm là sự đan xen giữa quan sát khách quan và tính chất biện minh cho chính sách thực dân. Doumer vừa mô tả Đông Dương như một vùng đất giàu tiềm năng nhưng còn “lạc hậu”, vừa khẳng định vai trò của Pháp trong việc “khai hóa”, “cải tổ” và biến nơi đây thành một khu vực có giá trị chiến lược và kinh tế to lớn. Chính vì vậy, Xứ Đông Dương phản ánh rõ rệt cái nhìn từ phía người thống trị: một mặt cho thấy tham vọng bành trướng của thực dân, mặt khác cũng cung cấp nhiều dữ liệu lịch sử quan trọng về kinh tế, xã hội, giao thông, y tế và giáo dục trong giai đoạn bước ngoặt.
Ngoài yếu tố chính trị – hành chính, sách còn hé mở quan điểm cá nhân của Doumer về dân bản xứ. Ông nhìn nhận người Việt và các dân tộc Đông Dương vừa với thái độ kỳ thị, vừa xen lẫn sự thừa nhận về trí tuệ, khả năng lao động và tinh thần kiên cường. Cách nhìn ấy giúp độc giả ngày nay hiểu sâu hơn về hệ tư tưởng thực dân, vốn cho rằng người bản địa cần được “dẫn dắt” và “quản lý” để phục vụ mục tiêu của chính quốc.
Từ góc độ nghiên cứu, Xứ Đông Dương là một nguồn tư liệu phong phú và có giá trị học thuật. Nó giúp tái hiện cách thức vận hành của bộ máy thuộc địa, đồng thời lý giải được nhiều chính sách có tác động lâu dài đến xã hội Việt Nam, từ hệ thống thuế nặng nề, khai thác tài nguyên, cho đến việc xây dựng hạ tầng nhằm phục vụ lợi ích kinh tế Pháp. Những ghi chép tỉ mỉ này là cơ sở quý giá cho các nhà sử học, kinh tế học và nghiên cứu hậu thuộc địa khi tìm hiểu mối quan hệ phức tạp giữa chính quốc và thuộc địa.
Với giọng văn chặt chẽ, nhiều dẫn chứng và số liệu cụ thể, tác phẩm vừa mang màu sắc hồi ký chính trị, vừa có tính chất như một bản báo cáo quản trị cấp cao. Nó thể hiện rõ dấu ấn của một nhà kỹ trị, đồng thời là chính khách sau này trở thành Tổng thống Pháp.
Ngày nay, Xứ Đông Dương không chỉ được đọc như một tác phẩm lịch sử, mà còn là tấm gương phản chiếu tư duy của thời đại thực dân, giúp người đọc Việt Nam nhận thức sâu sắc hơn về những thử thách, đau thương cũng như sự phức tạp trong tiến trình hiện đại hóa bị áp đặt. Đây là cuốn sách quan trọng để tiếp cận và giải mã một giai đoạn lịch sử đầy biến động, qua chính cái nhìn của một trong những kiến trúc sư hàng đầu của bộ máy cai trị Đông Dương.
