Tài Liệu Mật: Hồi Ký Về Chiến Tranh Việt Nam Và Vụ Tiết Lộ Hồ Sơ Lầu Năm Góc của Daniel Ellsberg là một tác phẩm kinh điển, được viết bởi chính nhân vật trung tâm của một trong những sự kiện chính trị – báo chí lớn nhất thế kỷ XX: vụ rò rỉ Hồ sơ Lầu Năm Góc. Đây không chỉ là hồi ký cá nhân, mà còn là một cuốn sách lịch sử – chính trị sắc bén, giúp độc giả hiểu sâu hơn về cách mà những quyết định chiến tranh được đưa ra, bị che giấu, và cuối cùng bị phơi bày.
Nội dung cuốn sách tái hiện hành trình của Daniel Ellsberg từ một chuyên gia phân tích chính sách trung thành trong hệ thống chính quyền Mỹ đến một “kẻ phản bội” trong mắt Lầu Năm Góc, nhưng lại là “người hùng” trong con mắt phong trào phản chiến và những người tin vào quyền lực của sự thật. Ông mô tả chi tiết quá trình làm việc trong Bộ Quốc phòng và RAND Corporation, nơi ông có cơ hội tiếp cận bộ hồ sơ mật đồ sộ ghi lại toàn bộ lịch sử can thiệp của Mỹ vào Việt Nam từ sau Thế chiến II cho đến năm 1967. Những trang tài liệu đó cho thấy rõ sự dối trá có hệ thống: các đời tổng thống Mỹ, từ Truman, Eisenhower, Kennedy cho đến Johnson, đều đã đưa ra những tuyên bố công khai trái ngược hoàn toàn với thực tế chiến trường và chính sách thật sự phía sau hậu trường.
Điều đáng chú ý là Tài Liệu Mật: Hồi Ký Về Chiến Tranh Việt Nam Và Vụ Tiết Lộ Hồ Sơ Lầu Năm Góc không chỉ khép lại ở câu chuyện cá nhân của Daniel Ellsberg mà còn tạo ra một di sản lâu dài cho báo chí điều tra và phong trào phản chiến Mỹ. Vụ rò rỉ này trở thành cột mốc mở đường cho báo chí độc lập dám đối diện trực diện với quyền lực nhà nước.
Khi The New York Times và The Washington Post bất chấp sức ép chính trị để đăng tải Hồ sơ Lầu Năm Góc, Tòa án Tối cao Mỹ đã ra phán quyết mang tính bước ngoặt, khẳng định vai trò tối thượng của Tu chính án thứ nhất về tự do ngôn luận và tự do báo chí. Phán quyết này không chỉ bảo vệ quyền của báo chí mà còn trở thành lá chắn cho những phóng viên điều tra trong tương lai, từ vụ Watergate cho đến những tiết lộ của Edward Snowden nhiều thập kỷ sau.
Cuốn hồi ký kể lại tỉ mỉ những ngày tháng ông bí mật sao chụp từng tập hồ sơ, sự căng thẳng khi liên lạc với các nhà báo của The New York Times, The Washington Post, cũng như cú sốc khi những bài báo đầu tiên được đăng tải, làm rung chuyển cả chính trường Mỹ. Người đọc sẽ theo dõi những phiên tòa mà Ellsberg phải đối mặt, nơi ông bị cáo buộc tội gián điệp và có nguy cơ lãnh án tù hàng chục năm. Nhưng chính vụ kiện này lại trở thành điểm bùng phát cho cuộc tranh luận lớn về tự do báo chí, trách nhiệm công dân, và giới hạn quyền lực nhà nước.
Về mặt xã hội, cuốn hồi ký cũng giúp lý giải vì sao phong trào phản chiến ở Mỹ những năm 1960–1970 lại bùng nổ mạnh mẽ. Những gì Ellsberg công khai đã củng cố niềm tin của công chúng rằng chính quyền đang lừa dối họ, rằng hàng chục nghìn sinh mạng binh sĩ Mỹ và hàng triệu người dân Việt Nam đã phải hy sinh cho một cuộc chiến mà giới lãnh đạo biết chắc là không thể thắng. Chính sự phơi bày này góp phần đẩy nhanh làn sóng phản đối, tạo áp lực buộc chính quyền Nixon và các đời sau phải từng bước rút quân.
Tác động lâu dài của cuốn hồi ký không chỉ dừng ở chiến tranh Việt Nam. Nó đặt ra một tiền lệ lịch sử: khi nhà nước cố tình che giấu sự thật, cá nhân có thể và nên đứng lên để tiết lộ, bất chấp hiểm nguy. Ellsberg từ đó trở thành biểu tượng của “người thổi còi” (whistleblower), một danh xưng mà sau này được trao cho nhiều nhân vật có hành động tương tự trong việc bảo vệ công chúng khỏi sự lạm quyền.
Có thể nói, Tài Liệu Mật không chỉ là một hồi ký chiến tranh, mà còn là lời nhắc nhở mạnh mẽ rằng sức mạnh của sự thật, khi được công bố đúng lúc, có thể thay đổi không chỉ dư luận xã hội mà cả tiến trình chính trị của một quốc gia.
