Thời Xa Vắng của nhà văn Lê Lựu là một trong những tiểu thuyết đặc sắc của văn học Việt Nam thời kỳ sau 1975, phản ánh chân thực số phận con người trong bối cảnh đất nước trải qua chiến tranh và bước vào giai đoạn hòa bình đầy thử thách. Tác phẩm không đi vào khắc họa trận mạc, tiếng súng hay chiến công, mà tập trung miêu tả những va chạm âm thầm nhưng khốc liệt trong đời sống tinh thần và tình cảm của con người, đặc biệt là thế hệ thanh niên nông thôn bước ra từ chiến tranh.
Nhân vật trung tâm của Thời Xa Vắng là Giang Minh Sài – một chàng trai nông thôn hiền lành, ít học, nhưng số phận lại liên tục bị cuốn theo vòng xoáy của thời cuộc. Sài sớm đi bộ đội, bước vào chiến trường, rồi trở về mang trong mình những vết thương không chỉ thể xác mà còn cả tâm hồn. Anh trở thành biểu tượng cho thế hệ đã sống, chiến đấu và hy sinh trong một giai đoạn lịch sử đầy biến động, nhưng đồng thời cũng là hiện thân của những bi kịch cá nhân: tình yêu không trọn vẹn, khát vọng cá nhân bị kìm nén, và sự lạc lõng khi trở về với đời thường.
Một trong những tuyến nổi bật của tác phẩm là chuyện tình của Sài. Anh yêu Thuỷ – cô gái trong sáng và gắn bó với tuổi trẻ của mình, nhưng cuộc hôn nhân của họ lại được quyết định bởi gia đình và phong tục. Khi chiến tranh cuốn anh đi, tình yêu dang dở, để rồi khi trở về, mọi thứ đã không còn như xưa. Những rạn nứt trong quan hệ vợ chồng, sự xa cách trong tâm hồn, và những nỗi đau âm ỉ của ký ức chiến tranh khiến cuộc đời Sài trở thành một chuỗi dằn vặt triền miên. Qua mối quan hệ ấy, Lê Lựu đã khắc họa nỗi bi kịch của một thế hệ: họ cống hiến tuổi xuân cho đất nước, nhưng khi trở lại đời sống thường nhật, họ khó tìm được sự đồng cảm, thấu hiểu, và nhiều khi phải sống trong cô đơn, hoài niệm.
Điều đặc biệt ở Thời Xa Vắng chính là sự chân thực và sâu sắc trong cách xây dựng tâm lý nhân vật. Lê Lựu không tô vẽ, không lý tưởng hóa, mà để nhân vật hiện lên với cả ưu điểm và khiếm khuyết. Giang Minh Sài có lúc yếu đuối, có lúc bất lực, thậm chí có khi buông xuôi, nhưng tất cả đều rất đời, rất thật. Chính sự thật ấy khiến người đọc dễ đồng cảm và cảm thấy nhân vật như một người thân quen trong đời sống.
Ngôn ngữ của tiểu thuyết mộc mạc, giàu tính hiện thực, đôi khi pha chút chua chát, giễu nhại, nhưng lại chan chứa tình người. Lê Lựu đã dựng nên không chỉ câu chuyện của một cá nhân, mà còn là bức tranh rộng lớn về xã hội nông thôn và hậu chiến. Ở đó, những xung đột thế hệ, xung đột giữa truyền thống và hiện đại, giữa khát vọng cá nhân và ràng buộc tập thể được phản ánh một cách tinh tế.
Thời Xa Vắng vì thế không chỉ là một cuốn tiểu thuyết về số phận một người lính, mà còn là bản ghi chép sâu sắc về tâm hồn cả một thế hệ. Tác phẩm giúp người đọc chiêm nghiệm: sau chiến tranh, con người phải sống thế nào để hàn gắn, để yêu thương, và để không lạc mất chính mình. Đây là một tác phẩm giàu giá trị nhân văn, góp phần làm nên dấu ấn đặc biệt của Lê Lựu trong dòng chảy văn học Việt Nam hiện đại.
