Lịch Triều Tạp Kỷ của Cao Lãng là một tác phẩm sử học đặc biệt, nằm ở ranh giới giữa chính sử và dã sử, phản ánh nỗ lực của một học giả đầu thế kỷ XX trong việc ghi chép, hệ thống và đối chiếu các sự kiện lịch sử Việt Nam qua nhiều triều đại. Không đi theo mô thức biên niên khắt khe của sử quan triều đình, cuốn sách mang dáng dấp của những ghi chép rời, những mảnh tư liệu được gom nhặt, so sánh và suy luận, từ đó tạo nên một cái nhìn linh hoạt và nhiều chiều về lịch sử dân tộc.
Nội dung của Lịch Triều Tạp Kỷ trải rộng từ thời cổ cho đến các triều đại quân chủ muộn, tập trung vào những vấn đề liên quan đến vua chúa, hoàng tộc, quan lại, biến cố cung đình, lễ nghi, điển chế và những sự kiện ít được ghi chép đầy đủ trong chính sử. Cao Lãng không chỉ thuật lại sự việc, mà thường xuyên đặt chúng trong thế đối chiếu giữa các nguồn sử khác nhau, từ chính sử, gia phả, truyền thuyết dân gian cho đến các ghi chép của học giả Trung Hoa và phương Tây. Chính cách làm này khiến cuốn sách mang tính “tạp kỷ” đúng như tên gọi, vừa phong phú tư liệu, vừa mở ra nhiều khả năng diễn giải.
Một điểm đáng chú ý của tác phẩm là thái độ sử học tương đối độc lập của Cao Lãng. Trong bối cảnh lịch sử Việt Nam đầu thế kỷ XX, khi việc nghiên cứu quá khứ còn chịu nhiều ràng buộc về quan điểm và nguồn tư liệu, ông thể hiện nỗ lực thoát khỏi lối chép sử thuần túy ca ngợi triều đại hay nhân vật cầm quyền. Thay vào đó, Cao Lãng chú ý đến những chi tiết bên lề, những mâu thuẫn nội tại và cả những điểm mờ trong sử sách chính thống. Qua đó, lịch sử hiện lên không hoàn toàn liền mạch và “đẹp đẽ”, mà đầy khoảng trống, tranh cãi và dấu vết của quyền lực.
Lịch Triều Tạp Kỷ cũng cho thấy rõ sự chuyển mình của sử học Việt Nam từ truyền thống sang hiện đại. Dù vẫn chịu ảnh hưởng của phương pháp khảo cứu cổ điển, Cao Lãng đã thể hiện ý thức phê phán nguồn sử, đặt câu hỏi về độ tin cậy của tư liệu và không ngần ngại chỉ ra những điểm bất hợp lý trong các bộ sử quen thuộc. Điều này khiến cuốn sách không chỉ có giá trị như một tập hợp thông tin lịch sử, mà còn là minh chứng cho tinh thần học thuật đang hình thành trong giai đoạn giao thời giữa Nho học và sử học hiện đại.
Về mặt đọc hiểu, Lịch Triều Tạp Kỷ không phải là một cuốn sách dễ tiếp cận với độc giả phổ thông. Lối viết cổ, nhiều thuật ngữ Hán – Việt và cách trình bày mang tính ghi chép đòi hỏi người đọc phải có nền tảng nhất định về lịch sử và văn hóa truyền thống. Tuy vậy, chính đặc điểm này lại tạo nên giá trị lâu dài của tác phẩm đối với những người nghiên cứu, giảng dạy hoặc yêu thích lịch sử Việt Nam ở chiều sâu tư liệu.
Lịch Triều Tạp Kỷ của Cao Lãng không chỉ góp phần bổ sung cho kho tàng sử liệu Việt Nam, mà còn gợi ra một cách nhìn khác về quá khứ: lịch sử không phải là câu chuyện đã khép kín, mà là một quá trình luôn cần được đọc lại, đối chiếu và suy ngẫm. Trong dòng chảy ấy, cuốn sách giữ vai trò như một tập ghi chép trung gian, nơi những mảnh vỡ lịch sử được giữ lại để chờ các thế hệ sau tiếp tục giải mã.
