Cấu Trúc Các Cuộc Cách Mạng Khoa Học của Thomas S. Kuhn là một trong những tác phẩm triết học khoa học có ảnh hưởng sâu rộng nhất thế kỷ XX, làm thay đổi cách con người hiểu về sự phát triển của tri thức. Lần đầu xuất bản năm 1962, cuốn sách này không chỉ gây chấn động trong giới hàn lâm mà còn đi vào ngôn ngữ đời sống, với khái niệm “paradigm” (mô hình hay khuôn khổ tư duy) trở thành từ khóa quen thuộc khi nói đến sự đổi thay của các hệ thống tri thức và văn hóa.
Thomas Kuhn (1922–1996) vốn là một nhà vật lý trước khi trở thành triết gia khoa học. Chính nền tảng ấy giúp ông nhìn khoa học không chỉ từ bình diện logic hay lý thuyết, mà còn như một thực hành xã hội có lịch sử, có những giới hạn tâm lý và cộng đồng của riêng nó. Cấu Trúc Các Cuộc Cách Mạng Khoa Học xuất phát từ một trực giác đơn giản: khoa học không phát triển tuyến tính bằng việc cộng dồn kiến thức, mà tiến lên qua những đứt gãy, những thời khắc khủng hoảng, khi toàn bộ cách nhìn thế giới bị thay thế bởi một khuôn khổ mới.
Kuhn gọi trạng thái ổn định của tri thức là “khoa học bình thường” – giai đoạn mà các nhà khoa học cùng chia sẻ một “mô hình” (paradigm) về cách thế giới vận hành, cùng đồng thuận về các câu hỏi đáng đặt ra và phương pháp để trả lời chúng. Ví dụ, trong cơ học cổ điển, các nhà khoa học đều hoạt động trong khuôn khổ Newton: tin vào không gian tuyệt đối, thời gian tuyệt đối, và những quy luật cơ học rõ ràng, đo đếm được. Trong giai đoạn ấy, công việc của các nhà khoa học không phải là thách thức mô hình, mà là giải các “câu đố” (puzzles) trong khuôn khổ ấy, củng cố và tinh chỉnh nó.
Nhưng theo Kuhn, không có mô hình nào tồn tại mãi. Theo thời gian, những “bất thường” (anomalies) – tức các hiện tượng không thể giải thích trong khuôn khổ hiện có – sẽ dần xuất hiện. Khi chúng tích tụ đến một mức độ nhất định, niềm tin vào mô hình cũ bắt đầu lung lay. Các giả thuyết thay thế ra đời, và một “khủng hoảng khoa học” hình thành. Đến lúc này, một cuộc cách mạng có thể xảy ra – tức sự chuyển đổi mô hình (paradigm shift), khi một khuôn khổ mới được chấp nhận và thay thế hoàn toàn khuôn khổ cũ.
Lịch sử khoa học cung cấp vô số ví dụ cho điều đó: cuộc cách mạng Copernicus thay thế hệ địa tâm bằng hệ nhật tâm; Newton thay đổi toàn bộ nền vật lý cổ điển của Aristotle; và Einstein lại lật đổ chính cơ học Newton bằng thuyết tương đối. Với mỗi cuộc cách mạng như vậy, thế giới không chỉ “được hiểu theo cách mới”, mà thực tại khoa học – cái được coi là “sự thật” – cũng thay đổi. Kuhn cho rằng hai mô hình khác nhau là “không thể so sánh được” (incommensurable), vì mỗi mô hình mang theo một hệ ngữ nghĩa, giá trị và tiêu chuẩn chân lý riêng.
Quan điểm này gây tranh cãi dữ dội, vì nó dường như phủ nhận tính khách quan tuyệt đối của khoa học. Trước Kuhn, người ta tin rằng khoa học tiến triển dần dần, khách quan, qua sự tích lũy kiến thức và sửa sai. Nhưng Kuhn lại cho rằng sự thay đổi tri thức không chỉ do dữ kiện, mà còn do yếu tố tâm lý, xã hội, thậm chí thẩm mỹ: cộng đồng khoa học chọn một mô hình mới không chỉ vì nó “đúng hơn”, mà vì nó thuyết phục hơn, mạch lạc hơn, hoặc mở ra những khả năng nghiên cứu hấp dẫn hơn.
Từ góc nhìn ấy, khoa học hiện ra như một hoạt động con người – đầy đam mê, tranh luận, và cả xung đột quyền lực. Các cuộc cách mạng khoa học không diễn ra trong im lặng của phòng thí nghiệm, mà giữa những cuộc khủng hoảng niềm tin, những thế hệ cũ bám giữ mô hình cũ và thế hệ mới kiên quyết phá bỏ nó. Kuhn so sánh khoa học với chính trị: những thay đổi mô hình giống như cách mạng xã hội – không chỉ đổi nội dung, mà còn đổi cả cách con người hiểu chính mình.
Dù vậy, Kuhn không rơi vào thuyết tương đối cực đoan. Ông không phủ nhận chân lý, mà chỉ nhấn mạnh rằng chân lý khoa học luôn mang tính lịch sử – nó tồn tại trong khuôn khổ của một mô hình nhất định. Khi mô hình thay đổi, những gì từng là “thực tại hiển nhiên” có thể trở thành sai lầm, và điều này không làm suy yếu khoa học, mà chính là sức sống của nó.
Tác phẩm Cấu Trúc Các Cuộc Cách Mạng Khoa Học đã định hình lại toàn bộ triết học khoa học hiện đại. Nó khiến con người nhận ra rằng tri thức không chỉ là kết quả của lý trí, mà còn của văn hóa, niềm tin, và cộng đồng. Từ đó, khái niệm “chuyển đổi mô hình” vượt ra ngoài giới hạn khoa học, lan sang xã hội học, kinh tế, chính trị, và cả nghệ thuật – nơi mọi thay đổi lớn đều mang dáng dấp của một cuộc cách mạng Kuhnian.
Với lối viết súc tích, giàu ví dụ và tầm nhìn nhân bản, Thomas Kuhn đã biến một chủ đề tưởng như khô khan thành cuộc suy tư về chính cách con người kiến tạo tri thức. Cấu Trúc Các Cuộc Cách Mạng Khoa Học không chỉ là một cuốn sách triết học, mà là lời nhắc: tri thức, như chính con người, luôn vận động qua khủng hoảng, hoài nghi và đổi thay.
