Sự Nghèo Nàn Của Thuyết Sử Luận của Karl Popper trong tủ sách Tinh Hoa Tri Thức là một trong những công trình triết học khoa học và chính trị có ảnh hưởng sâu sắc nhất thế kỷ XX, nơi ông phê phán mạnh mẽ quan niệm cho rằng lịch sử loài người vận hành theo những “quy luật tất yếu” có thể dự đoán được như quy luật tự nhiên. Với lập luận sắc bén và tinh thần khai phóng, Popper vạch trần những sai lầm tư duy ẩn trong các học thuyết lớn vốn cố gắng tiên đoán tương lai của xã hội – từ triết học lịch sử của Hegel đến chủ nghĩa duy vật lịch sử của Marx – và chỉ ra vì sao niềm tin ấy không chỉ sai lầm về mặt khoa học mà còn nguy hiểm về mặt chính trị.
Theo Popper, “thuyết sử luận” (historicism) là khuynh hướng tư tưởng cho rằng lịch sử có một tiến trình tất yếu, được điều khiển bởi các quy luật khách quan mà con người có thể khám phá để tiên đoán tương lai. Ông cho rằng lối tư duy này là “nghèo nàn” vì nó đánh đồng quy luật xã hội với quy luật tự nhiên, trong khi xã hội con người luôn biến đổi dựa trên tri thức, ý chí và hành động tự do của mỗi cá nhân. Tri thức nhân loại không ngừng phát triển, và chính sự thay đổi tri thức khiến việc tiên đoán tương lai trở thành điều bất khả. Nói cách khác, con người không thể biết trước điều mà họ chưa biết – và chính điều đó phủ nhận khả năng “tiên tri lịch sử” mà các nhà sử luận tự cho là có.
Popper không phủ nhận việc nghiên cứu lịch sử, nhưng ông phản đối việc dùng lịch sử như một công cụ để hợp thức hóa quyền lực hoặc định hướng xã hội theo những kế hoạch “vĩ mô” được cho là tất yếu. Ông cho rằng những học thuyết mang tính tiên đoán thường dẫn đến chủ nghĩa toàn trị, vì chúng cho phép một nhóm người nhân danh “quy luật lịch sử” để áp đặt ý chí của mình lên người khác. Từ đó, Popper đề xuất một quan niệm khác về tiến bộ xã hội – không phải là quá trình tuân theo quy luật định sẵn, mà là chuỗi thử nghiệm và sửa sai, tương tự như phương pháp khoa học: xã hội tiến bộ nhờ khả năng phê phán, tự điều chỉnh và học hỏi từ sai lầm.
Điểm đặc sắc của Sự Nghèo Nàn Của Thuyết Sử Luận là cách Popper kết hợp tư duy logic với tinh thần tự do. Ông nhìn thấy trong khoa học không chỉ là công cụ nhận thức, mà còn là mô hình cho xã hội mở – nơi mọi giả thuyết đều có thể bị bác bỏ, và không ai nắm giữ chân lý tuyệt đối. Chính thái độ hoài nghi này là nền tảng cho dân chủ: vì chỉ trong một xã hội cho phép phê phán và thay đổi, con người mới thực sự tự do.
Với văn phong giản dị mà sâu sắc, Popper đã biến tác phẩm này thành lời cảnh tỉnh trước sự kiêu ngạo trí thức và những ảo tưởng về “định mệnh lịch sử”. Sự Nghèo Nàn Của Thuyết Sử Luận không chỉ là một cột mốc trong triết học khoa học, mà còn là tuyên ngôn về tinh thần tự do, nhấn mạnh rằng tương lai của nhân loại không nằm trong bàn tay của những kẻ tiên tri, mà trong trách nhiệm, lý trí và khả năng tự phê phán của từng con người.
