Chế Độ Thực Dân Pháp Trên Đất Nam Kỳ 1859-1954 của Nguyễn Đình Tư là một công trình nghiên cứu đồ sộ, tái hiện toàn diện quá trình xâm lược, cai trị và biến đổi xã hội Nam Kỳ dưới ách thực dân Pháp. Tác phẩm dựa trên tư liệu phong phú, hệ thống hóa chặt chẽ, giúp người đọc nhìn rõ cấu trúc quyền lực, cơ chế quản lý và những tác động sâu sắc mà chính quyền thực dân để lại đối với đời sống kinh tế, văn hóa và con người vùng đất phía Nam. Đây không chỉ là một nghiên cứu lịch sử đơn thuần, mà còn là lời giải thích cho nhiều biến động xã hội kéo dài đến cả thời hiện đại.
Trong Chế Độ Thực Dân Pháp Trên Đất Nam Kỳ 1859-1954, bối cảnh mở đầu được đặt vào năm 1859, thời điểm quân Pháp nổ súng vào Gia Định. Từ đó, người đọc theo dõi từng bước tiến quân, các hiệp ước được ký kết và sự hình thành bộ máy cai trị mà người Pháp xây dựng bằng sự kết hợp giữa bạo lực quân sự và thủ đoạn hành chính. Nguyễn Đình Tư đi sâu phân tích cách Pháp biến Nam Kỳ thành thuộc địa trực trị, khác với Trung Kỳ hay Bắc Kỳ, biến vùng đất này thành nơi thí nghiệm mô hình cai trị kiểu mới, với hệ thống luật lệ, bộ máy công chức, cơ chế thuế khóa và tổ chức xã hội mang dấu ấn đậm nét của phương Tây.
Tác giả dành nhiều chương để mô tả cách người Pháp từng bước kiểm soát đất đai. Các chính sách đo đạc, lập địa bạ mới, cưỡng ép di dân, bán hoặc nhượng địa cho tư sản Pháp đã tạo nên những biến động lớn. Những cánh đồng phì nhiêu, sông ngòi kênh rạch chằng chịt vốn thuộc sở hữu cộng đồng nay trở thành tài nguyên kinh tế phục vụ lợi ích của các đồn điền và công ty tư bản. Nông dân Nam Kỳ đứng trước nguy cơ mất đất, trở thành tá điền hoặc lao động rẻ mạt cho các chủ đồn điền.
Đi song song với đó là hệ thống thuế khóa ngặt nghèo: thuế thân, thuế ruộng, thuế muối, thuế rượu, thuế thuốc phiện. Tác phẩm làm rõ cơ chế mà qua đó chính quyền thực dân vừa bóc lột kinh tế, vừa dùng các loại độc quyền để kiểm soát người dân. Những mô tả cụ thể về từng loại thuế, cách thu thuế và phản ứng của dân chúng giúp người đọc hiểu rõ bức tranh xã hội Nam Kỳ thời kỳ đó.
Một nội dung quan trọng khác của cuốn sách là cách Pháp tái cấu trúc xã hội: xây dựng hệ thống giáo dục thuộc địa, đào tạo lớp công chức bản xứ phục vụ hành chính; phân hóa cộng đồng người Việt với người Hoa, Khmer và các nhóm khác để duy trì quyền lực; phát triển đô thị theo hình mẫu châu Âu, đặc biệt tại Sài Gòn – Chợ Lớn. Tất cả những yếu tố này không chỉ để phục vụ mục đích quản lý, mà còn định hình lại đời sống văn hóa và tâm lý xã hội.
Nguyễn Đình Tư cũng dành dung lượng đáng kể cho phong trào đấu tranh của người dân Nam Kỳ: từ các cuộc nổi dậy sau khi mất thành, những phong trào yêu nước đầu thế kỷ XX đến sự lan tỏa của các tổ chức chính trị mới. Các sự kiện được trình bày theo tiến trình mạch lạc, cho thấy con đường dài và gian nan để vùng đất này thoát khỏi ách thực dân vào năm 1954.
Chế Độ Thực Dân Pháp Trên Đất Nam Kỳ 1859-1954 là một tác phẩm nghiên cứu cần thiết cho những ai muốn hiểu sâu về lịch sử Nam Bộ, về cấu trúc quyền lực thực dân và về những biến chuyển xã hội hình thành từ gần một thế kỷ cai trị của Pháp. Đây là công trình có giá trị bền vững đối với người nghiên cứu lịch sử, sinh viên và độc giả quan tâm đến quá khứ Việt Nam.
