Văn Minh Và Những Bất Mãn Từ Nó của Sigmund Freud là một trong những tác phẩm quan trọng nhất của ông khi bàn về mối quan hệ giữa con người và nền văn minh mà chính họ tạo nên. Tác phẩm không dài nhưng hàm lượng tư tưởng rất lớn: Freud đi vào cốt lõi của câu hỏi vì sao con người càng sống trong xã hội văn minh thì càng cảm thấy bất an, bức bối, thậm chí bất hạnh. Ông không nhìn văn minh như thành tựu thuần túy mà coi nó như sự thỏa hiệp: một hệ thống được xây dựng bằng cách kiềm nén bản năng, đánh đổi tự do để đổi lấy trật tự.
Freud bắt đầu bằng việc phân tích bản chất của khoái lạc và đau khổ. Con người theo đuổi khoái lạc và tránh né đau đớn, nhưng đời sống xã hội khiến nguyên tắc này nhiều khi không thể thực hiện. Để tồn tại trong cộng đồng, cá nhân phải chấp nhận những luật lệ, những giới hạn và những cấm đoán. Chính những cấm đoán ấy làm nảy sinh xung đột nội tâm: bản năng muốn tự do bộc lộ, trong khi văn minh đòi hỏi phải kiểm soát và hy sinh.
Tác giả mô tả xã hội văn minh như một “hợp đồng” giữa các cá nhân: ai cũng từ bỏ một phần sức mạnh và quyền tự do bản năng của mình để đổi lấy sự bảo vệ chung. Nhưng cái giá phải trả không giống nhau đối với mọi người. Một số người dễ dàng thích nghi, còn số khác phải kìm nén quá nhiều, sinh ra lo âu, trầm uất hoặc cảm giác vô nghĩa. Freud cho rằng càng nhiều quy tắc, càng nhiều kỳ vọng xã hội, thì càng nhiều người bị đẩy vào trạng thái bất mãn.
Một phần quan trọng của tác phẩm là phân tích bản năng hung tính. Freud cho rằng con người không chỉ bị chi phối bởi bản năng tìm khoái lạc, mà còn có bản năng phá hủy, gây hấn và chinh phục. Văn minh muốn làm nguôi những bản năng ấy bằng đạo đức, giáo dục, luật pháp, nhưng kết quả chỉ là đẩy chúng vào vô thức. Bên ngoài, con người hành xử văn minh; bên trong, họ bị giằng xé bởi những năng lượng bị dồn nén. Sự dồn nén kéo dài tạo ra cảm giác bất hạnh mà nhiều người không lý giải được.
Freud không chỉ nói về cá nhân mà còn mở rộng sang đời sống tập thể. Ông cho rằng trong quá trình phát triển văn minh, con người lý tưởng hóa nhiều giá trị như bác ái, hy sinh, vị tha, khoan dung. Nhưng chính những giá trị này lại mâu thuẫn với bản năng tự nhiên của họ. Khi buộc bản thân phải “tốt đẹp” hơn khả năng thực sự, con người tự tạo ra một cuộc chiến trong tâm lý: cái tôi bị chia đôi, một phần muốn sống theo bản năng, một phần muốn tuân theo chuẩn mực lý tưởng. Sự chia đôi ấy dẫn tới căng thẳng và cảm giác thiếu trọn vẹn.
Tác phẩm có ý nghĩa đặc biệt vì Freud không cổ súy bản năng cũng không phủ nhận văn minh. Ông chỉ ra rằng bất mãn là trạng thái không thể tránh khỏi khi con người sống trong cộng đồng, bởi xã hội đòi hỏi sự kiềm chế. Chính việc hiểu rõ cơ chế này giúp con người bớt dằn vặt trước những xung đột nội tâm tưởng chừng vô lý. Freud muốn độc giả nhận ra rằng bản chất con người và yêu cầu của văn minh luôn mâu thuẫn, và chính từ sự mâu thuẫn ấy nảy sinh những cảm giác bất an mà mỗi người đều từng trải qua.
Văn Minh Và Những Bất Mãn Từ Nó vì vậy là một cuốn sách mang tính khai mở, giúp người đọc đối diện thành thật với nội tâm của chính mình và hiểu rõ hơn cấu trúc tâm lý ẩn dưới đời sống xã hội hiện đại.
