Thiên Nam Liệt Truyện – Hoan Châu Ký của Nguyễn Cảnh Thị trong bộ sách Góc Nhìn Sử Việt là một tác phẩm sử liệu – văn học đặc sắc, phản ánh cách nhìn và cách ghi chép lịch sử của tầng lớp trí thức Việt Nam trong giai đoạn trung đại. Cuốn sách không chỉ mang giá trị tư liệu, mà còn thể hiện rõ ý thức lưu giữ ký ức lịch sử, gia phong và truyền thống vùng miền, đặc biệt gắn với đất Hoan Châu – Nghệ An, một không gian lịch sử giàu biến động và nhân vật.
Tác phẩm được đặt trong mạch chung của Thiên Nam Liệt Truyện, dòng sách chuyên ghi chép các nhân vật, sự kiện tiêu biểu của nước Việt, nhưng Hoan Châu Ký lại mang sắc thái riêng khi tập trung vào một vùng đất cụ thể và những con người gắn bó mật thiết với vùng đất ấy. Nguyễn Cảnh Thị, với tư cách là người trong dòng họ và cũng là người am hiểu lịch sử địa phương, đã dựng lại chân dung các nhân vật không chỉ như những cá nhân riêng lẻ, mà như đại diện cho khí chất, tinh thần và truyền thống của Hoan Châu qua nhiều thế hệ.
Nội dung của sách xoay quanh việc ghi chép lai lịch, hành trạng, công lao và phẩm chất của các nhân vật lịch sử, chủ yếu là những người có đóng góp về chính trị, quân sự, văn hóa hoặc có ảnh hưởng lớn trong cộng đồng. Các câu chuyện được trình bày theo lối biên niên kết hợp tự sự, vừa tôn trọng trật tự thời gian, vừa chú trọng làm nổi bật nhân cách và khí tiết của nhân vật. Qua đó, người đọc có thể cảm nhận rõ quan niệm lịch sử truyền thống: lịch sử không chỉ là sự thay đổi triều đại, mà còn là câu chuyện về con người, đạo lý và sự tiếp nối của gia phong.
Một điểm đáng chú ý của Thiên Nam Liệt Truyện – Hoan Châu Ký là tinh thần đề cao trung nghĩa, hiếu học và trách nhiệm với quê hương, đất nước. Các nhân vật trong sách thường được nhìn nhận qua lăng kính đạo đức Nho giáo, nơi lòng trung quân, hiếu nghĩa với gia tộc và sự tận tụy với dân chúng được xem là chuẩn mực. Điều này phản ánh rõ hệ giá trị tư tưởng của thời đại, đồng thời giúp người đọc hiểu sâu hơn cách người xưa đánh giá và ghi nhớ công lao của tiền nhân.
Về mặt tư liệu, cuốn sách có giá trị đặc biệt đối với việc nghiên cứu lịch sử địa phương và lịch sử dòng họ. Những ghi chép về Hoan Châu cung cấp thêm dữ liệu để đối chiếu với chính sử, góp phần làm phong phú bức tranh lịch sử vốn thường tập trung vào trung tâm quyền lực. Từ góc nhìn này, Hoan Châu Ký không chỉ là câu chuyện của một vùng đất, mà còn cho thấy vai trò quan trọng của các địa phương trong tiến trình lịch sử chung của quốc gia.
Văn phong của Nguyễn Cảnh Thị mang đậm dấu ấn sử văn cổ, trang trọng, cô đọng nhưng hàm súc. Dù không tránh khỏi những hạn chế của lối viết truyền thống, tác phẩm vẫn giữ được sức hấp dẫn nhờ giọng điệu nghiêm cẩn và ý thức rõ ràng về việc “chép để lưu truyền”, hơn là để phô diễn văn chương.
Với những giá trị đó, Thiên Nam Liệt Truyện – Hoan Châu Ký là một tư liệu quan trọng đối với những ai quan tâm đến lịch sử Việt Nam trung đại, lịch sử Nghệ An, cũng như cách người xưa kiến tạo ký ức lịch sử và gìn giữ truyền thống qua trang sách.
