Xứ Đàng Trong của Cristophoro Borri là một trong những tài liệu quan trọng và hiếm hoi ghi chép về vùng đất Nam Bộ Việt Nam đầu thế kỷ XVII qua con mắt của một giáo sĩ, học giả người Ý. Cuốn sách không chỉ có giá trị lịch sử mà còn mang ý nghĩa văn hóa và nhân học sâu sắc, mở ra cho người đọc cái nhìn sinh động về đời sống, phong tục, và con người Đàng Trong dưới thời các chúa Nguyễn.
Cristophoro Borri đến Việt Nam năm 1618 trong vai trò một nhà truyền giáo Dòng Tên và sống ở Hội An trong khoảng bốn năm. Chính quãng thời gian này đã để lại cho ông nhiều ấn tượng mạnh mẽ về vùng đất mà ông gọi là “Cochinchina”. Khi trở về châu Âu, Borri đã viết Xứ Đàng Trong Năm 1621 (bản gốc tiếng Ý xuất bản năm 1631) như một bản tường trình chi tiết về những gì ông chứng kiến – từ địa lý, khí hậu, đến chính trị, kinh tế và con người bản địa.
Điều khiến tác phẩm nổi bật là giọng văn vừa quan sát khoa học, vừa mang tính kể chuyện, phản ánh sự ngạc nhiên và thích thú của một người châu Âu lần đầu tiếp xúc với văn hóa phương Đông. Borri miêu tả khí hậu Đàng Trong ấm áp, đất đai màu mỡ, hệ thống sông ngòi phong phú, cùng một xã hội năng động và có tổ chức. Ông đặc biệt ấn tượng với phong thái khoan hòa, lòng hiếu khách, và sự khéo léo của người dân bản địa trong sản xuất cũng như trong giao tiếp.
Bên cạnh đó, cuốn sách còn hé mở bức tranh chính trị thời kỳ chúa Nguyễn đang mở rộng lãnh thổ và xây dựng nền kinh tế thương nghiệp sôi động. Borri ghi lại hoạt động giao thương giữa người Việt với các thương nhân Nhật Bản, Trung Hoa, Bồ Đào Nha và Hà Lan, mô tả Hội An như một thương cảng quốc tế nhộn nhịp bậc nhất khu vực. Qua những ghi chép ấy, người đọc có thể cảm nhận được một thời kỳ phồn thịnh và cởi mở hiếm có của lịch sử Việt Nam.
Về mặt ngôn ngữ, Xứ Đàng Trong Năm 1621 là sự giao thoa giữa cái nhìn của một nhà truyền giáo và tâm hồn của một nhà thám hiểm. Tác phẩm không tránh khỏi những nhận định chủ quan, song lại phản ánh chân thực sự ngỡ ngàng của phương Tây trước một nền văn hóa khác biệt mà giàu bản sắc.
Một câu thể hiện rõ tinh thần của Borri là: “Người dân xứ này có tâm hồn rộng mở, họ đón tiếp người ngoại quốc với sự hiếu hòa và kính trọng, điều mà ta hiếm thấy ở những nơi khác.”
Xứ Đàng Trong Năm 1621 là một tư liệu quý giá, không chỉ với các nhà nghiên cứu lịch sử mà còn với bất kỳ ai muốn hiểu sâu hơn về hình ảnh Việt Nam trong con mắt thế giới bốn trăm năm trước – một đất nước năng động, nhân hậu và đầy sức sống.
