Phan Đình Phùng của Đào Trinh Nhất là một thiên ký – tiểu sử lịch sử có giá trị, khắc họa chân dung một trong những lãnh tụ tiêu biểu nhất của phong trào Cần Vương cuối thế kỷ XIX. Tác phẩm không chỉ tái hiện cuộc đời và sự nghiệp của Phan Đình Phùng, mà còn phản ánh bi kịch và khí phách của tầng lớp sĩ phu Việt Nam khi đất nước rơi vào tay thực dân Pháp.
Cuốn sách mở đầu bằng việc giới thiệu xuất thân và con đường khoa cử của Phan Đình Phùng, một nho sĩ nổi tiếng cương trực, chính trực và nghiêm khắc với bản thân cũng như người khác. Đào Trinh Nhất nhấn mạnh nền tảng đạo lý Nho giáo đã hình thành nên nhân cách của ông: trung quân, trọng nghĩa, coi danh dự và trách nhiệm với quốc gia cao hơn sinh mạng cá nhân. Chính nền tảng ấy khiến Phan Đình Phùng không chấp nhận thỏa hiệp khi triều đình Huế lần lượt đầu hàng trước sức ép của thực dân Pháp.
Trọng tâm của tác phẩm là giai đoạn Phan Đình Phùng đứng lên hưởng ứng chiếu Cần Vương, trở thành linh hồn của cuộc khởi nghĩa Hương Khê. Đào Trinh Nhất mô tả chi tiết cách ông tổ chức lực lượng, xây dựng căn cứ ở vùng rừng núi Nghệ – Tĩnh, kết hợp chiến tranh du kích với sự ủng hộ của nhân dân địa phương. Nhân vật hiện lên không chỉ là một lãnh tụ tinh thần, mà còn là người chỉ huy thực tế, biết dựa vào địa thế, lòng dân và kỷ luật để duy trì cuộc kháng chiến lâu dài.
Một điểm nổi bật trong cuốn sách là cách tác giả khắc họa sự đối đầu giữa Phan Đình Phùng và bộ máy cai trị của thực dân Pháp. Những thủ đoạn dụ hàng, mua chuộc, thậm chí đào mồ mả tổ tiên để uy hiếp tinh thần đều được nhắc đến như những minh chứng cho sự khốc liệt của cuộc đấu tranh. Trước mọi áp lực, Phan Đình Phùng vẫn giữ vững khí tiết, kiên quyết không khuất phục, qua đó trở thành biểu tượng của lòng trung nghĩa và ý chí bất khuất.
Đào Trinh Nhất cũng không né tránh việc chỉ ra những giới hạn lịch sử của phong trào Cần Vương. Dù giàu tinh thần hy sinh, các cuộc khởi nghĩa vẫn mang tính tự phát, thiếu vũ khí hiện đại và một đường lối chính trị mới phù hợp với thời đại. Cái chết của Phan Đình Phùng vì bệnh tật và gian khổ được đặt trong bối cảnh ấy như một kết cục bi tráng, phản ánh sự suy tàn tất yếu của con đường cứu nước dựa hoàn toàn vào mô hình trung quân phong kiến.
Về văn phong, tác phẩm mang đậm dấu ấn Đào Trinh Nhất: kết hợp tư liệu lịch sử với lối viết ký sự giàu cảm xúc, tạo nên hình ảnh một con người vừa lớn lao trong lý tưởng, vừa cô độc trong thất bại. Nhân vật không được thần thánh hóa, mà hiện lên với đầy đủ phẩm chất và giới hạn của một chí sĩ sống trong giai đoạn giao thời.
Phan Đình Phùng vì thế không chỉ là tiểu sử một anh hùng chống Pháp, mà còn là bản bi ca về một thế hệ sĩ phu yêu nước, những người đã dốc trọn đời mình cho độc lập dân tộc, dù con đường họ đi cuối cùng không thể vượt qua được giới hạn của lịch sử.
