Bài Học Israel của Nguyễn Hiến Lê là một khảo cứu – tường thuật giàu thông tin về hành trình dựng nước, giữ nước và phát triển thần kỳ của Israel trong thế kỷ XX. Tác phẩm không phải là một bản ca ngợi một chiều, mà là một nỗ lực phân tích những yếu tố giúp một quốc gia nhỏ bé, tài nguyên khan hiếm và luôn trong tình trạng chiến tranh vẫn vươn lên thành một trong những nước có năng lực tổ chức, khoa học và giáo dục hàng đầu.
Nguyễn Hiến Lê mở đầu bằng việc phác họa bối cảnh: người Do Thái lưu lạc hàng nghìn năm, bị phân tán khắp thế giới, chịu sự kỳ thị kéo dài nhưng vẫn giữ được bản sắc và ý chí phục hưng quê hương. Khi phong trào Do Thái giáo phục quốc (Zionism) được hình thành, họ đã tổ chức di dân trở lại vùng đất Palestine trong điều kiện hết sức khắc nghiệt: đất đai cằn cỗi, khí hậu thiếu thốn, xung đột sắc tộc căng thẳng, cơ sở vật chất gần như không có.
Từ đó, tác giả dẫn người đọc qua các “bài học” làm nên kỳ tích Israel – những điều chính ông rút ra bằng con mắt quan sát độc lập:
Một điểm nổi bật là ý chí dân tộc. Đối với người Do Thái, trở về quê hương không chỉ là lựa chọn mà là nhiệm vụ lịch sử. Họ lập nên các nông trang tập thể (kibbutz), nơi mọi người lao động bình đẳng, tiết kiệm đến mức tối đa, chia sẻ của cải và sống có kỷ luật. Những cộng đồng này vừa là nơi sản xuất vừa là trường học dạy người Do Thái tinh thần tự lực.
Một bài học khác là đặt giáo dục lên hàng đầu. Không hề có tài nguyên thiên nhiên đáng kể, Israel xem chất xám là vốn quý nhất. Nguyễn Hiến Lê cho thấy chính sách giáo dục của họ nhất quán: dạy tinh thần khoa học, tính kỷ luật, trách nhiệm và lòng trung thực; đồng thời chú trọng nghiên cứu và ứng dụng kỹ thuật vào sản xuất nông nghiệp, y tế và quốc phòng. Nhờ vậy, họ biến sa mạc thành vùng canh tác màu mỡ bằng công nghệ tưới nhỏ giọt, phát triển khoa học quân sự lẫn công nghiệp mũi nhọn.
Ông cũng phân tích tinh thần tổ chức và khả năng tự vệ: một đất nước luôn bị bao vây bởi các quốc gia thù địch buộc phải xây dựng lực lượng quân sự dựa trên nghĩa vụ công dân. Ai cũng phải can dự vào quốc phòng, tạo nên một xã hội có kỷ cương và ý thức trách nhiệm chung.
Nguyễn Hiến Lê không bỏ qua những khó khăn và sai lầm của Israel. Ông nhìn nhận họ không phải mẫu mực hoàn toàn, nhưng điều đáng học chính là sự bền bỉ, cách xây dựng thể chế phù hợp và khả năng biến nghịch cảnh thành động lực.
Về tổng thể, Bài Học Israel là một tác phẩm mang tính hướng dẫn tư duy hơn là sách lịch sử thuần túy. Qua phân tích rõ ràng, tác giả mời người đọc suy ngẫm: một dân tộc nhỏ, ít tài nguyên nhưng biết đoàn kết, chăm học, tiết kiệm và coi trọng khoa học có thể làm nên những điều vượt ngoài tưởng tượng. Tác phẩm thể hiện phong cách quen thuộc của Nguyễn Hiến Lê: mạch lạc, nhẹ nhàng, thực tế và khơi gợi tinh thần tự cường cho người đọc Việt Nam.
